Operatsion sistemalar va ularning turlari linux va windows

Operatsion tizimlar va ularning turlari

Reja:

1. Operatsion muhit haqida tushuncha.
2. Operatsion tizim.
3. Operatsion tizimning turlari.

---

Operatsion muhit haqida tushuncha

Amaliy   dasturlarni   ishlab   chiqish   va   ular bajarilishini ta’minlaydigan vositalar majmuasi. Operatsion   muhit   operatsion   tizim,   dasturiy ta’minot, amaliy dasturlar interfeyslari, tarmoq xizmatlari,  ma’lumotlar  bazalari  va dasturlash tillaridan iborat.

Operatsion tizim

1. Kompyuter resurslarini   va   ma’lumotlarni muvofiqlashtiradigan va boshqaradigan dasturiy ta’minotning asosiy qismi yoki, dasturlarning bajarilishini boshqaradigan va tizimning resurslarini taqsimlash, rejalashtirish, kirish-chiqishni  va ma’lumotlarni  boshqararish kabi vazifalarni ta’minlaydigan dasturiy vosita. Garchand operatsion tizimlar ko‘proq dasturiy bo‘lsalar ham, biroq, qisman apparat vositalari qo‘llanishi ham mumkin. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga:

• fayl tizimini  boshqarish  (yozish,  o‘zgartish, fayllardan nusxa ko‘chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish);
• dasturlar bajarilishini  boshqarish  (protsessor vaqtini  taqsimlash,  dasturlarni  diskdan  tezkor xotiraga  yuklash,  yashirin  xavfli  ta’sirni  tutib olish va h.q.);
• xotirani boshqarish   (keshlash,   taqsimlash, ma’lumotlar butligi nazorati va h.k.);
• foydalanuvchi bilan muloqot  (klaviaturadan, sichqonchadan   buyruqlarni   o‘qish,   axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.) kiradi.

Bundan   tashqari  operatsion  tizimlar,  kompyuterlarni turli rusumdagi tarmoqlardan – mahalliy  tarmoqlardan  global  koorporativ tarmoqlargacha, shu  jumladan,  Internet  tarog‘idan    erkin    foydalanishni    boshqaradi. Operatsion tizimga misollar – MS-DOS, Linux, UNIX, Windows, Solaris va boshqalar.

Keling ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tsak:

MS-DOS operatsion (amaliy) tizimi

MS-DOS operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft  korporatsiyasi tomonidan taklif  qilingan    operatsion    tizim.    MS-DOS    ning birinchi   rusumi   1981   yilda   paydo   bo‘lgan. Avvalambor, Microsoft kompaniyasi tomonidan IBM uchun ishlab chiqilgan MS-DOS, IBM – uyg‘un kompyuterlar uchun standart operatsion tizimdir.  MS-DOS 16-xonali  operatsion tizimi bo‘lib,  u ko‘pfoydalanuvchili  va ko‘pmasalali maromlarni  qo‘llab-quvvatlay   olmaydi. Operatsion  tizimning  muhim  xususiyatlaridan biri  mutaxassis  bo‘lmagan  foydalanuvchilarga amaliy   jarayonlarni  bajarishning  qulay shakllarini  taqdim  qilsa,  mutaxassislarga dasturiy ta’minotni  ishlash  uchun  yaxshi asos taqdim  qiladi.  MS-DOS  kataloglar  shajarasini tashkil  qiladi,  taraqqiy  etgan  buyruqlar  tiliga ega.  MS-DOS  amaliy  jarayonlar,  fayllar  va tashqi qurilmalar bilan samarali ishlay oladi.

Linux operatsion (amaliy) tizimi

Linux operatsion (amaliy) tizimi. O‘zagi Unix operatsion tizimi asosida ishlangan, tarmoq operatsion tizimi. Linux ilk bor 1991yili LiniusTorvalds tomonidan  chiqarilgan. Linuxning  muhim  xususiyatlaridan  biri  –  u bepul dasturiy ta’minot Fondi doirasida, GNU oshkora  litsenziyasiga  ko‘ra  bepul  tarqatiladi. Asosan, Internetda va intratarmoqlarda serverlar yaratish uchun qo‘llanadi.

UNIX operatsion (amaliy) tizimi

UNIX operatsion (amaliy) tizimi. Bell laboratoriyasi tomonidan yaratilgan tarmoq operatsion  tizimi.   Ilk  bor  UNIX  operatsion tizimi  Bell  Laboratory  tomonidan  1969  yili taklif  qilingan,  azaldan  tarmoqlarda  ishlatish uchun mo‘ljallangan edi. Hozirgi kunda UNIX, Si    tilida    yozilgan    ko‘pfoydalanuvchili   va ko‘pmasalali operatsion tizim. Tizimning bosh tarkibiy  qismi  bo‘lib  mikroo‘zak  hisoblanadi. Uning ichiga tarmoqlararo uzatishni boshqarish bayonnomasini/  bajaruvchi  modul joylashtirilgan.   UNIX   operatsion   tizimi   bir qancha ijobiy xislatlarga ega, ulardan birinchi navbatda quyidagilarni ko‘rsatish zarur:

• amaliy dasturlarni bir turdagi  kompyuterdan boshqa turdagisiga ko‘chirib o‘tkaza olish;
• ma’lumotlarni tarqoq    ishlovini    bajarish imkonini beradigan tarmoq xizmatlarining keng yig‘masi;
• bir vaqtning    o‘zida    turli    xildagi    fayl majmualarining mavjud bo‘lishi;
• yuz berayotgan  ishlov  jarayonlarini foydalanuvchilar tomonidan rejalash imkoni;
• RISC protsessorlari  bilan  yaxshi uyg‘unlashuvi;
• xar xil   ishlab chiqaruvchilar tomonidan  taqdim qilingan mahsulotlarni oson ishlatish;
• rivojlanish va kengayish uchun ochiqlik;

UNIX superkompyuterlari, ishchi-stansiyalar va maxsus shaxsiy kompyuterlarda keng ishlatiladi.

UNIXWare operatsion (amaliy) tizimi

UNIXWare operatsion (amaliy) tizimi. UNIX  operatsion  tizimining   Novell korporatsiyasi    tomonidan   ishlab chiqilgan rusumi.  UNIXWare  tizimi  birinchi  navbatda NetWare   tarmoqlarida  ishlatish  uchun  yaratilgan. Shu   bilan   birga,   bu   operatsion tizimining   muhitida   hududiy   tarmoqlarning bayonnomalari    ham   bajariladi.    UNIXWare oddiy grafik interfeysga ega. Bu 32-xonali tizim «ish   stoli»  deb  ataluvchi   muhitda   ishlaydi. UNIXWare  ko‘pmasalali,  ko‘pfoydalanuvchili, ko‘poqimli tizimdir.

Solaris operatsion (amaliy) tizimi

Solaris operatsion (amaliy) tizimi. SUN  Microsystems  korporatsiyasi  tomonidan taklif   qilingan   UNIX   operatsion   tizimining rusumi.   Solaris   simmetrik   multiprotsessorli ishlov bajaradi,  tasvirlar  bilan  ishlash vositalariga    ega,    ma’lumotlar    xavfsizligini ta’minlaydi.  Tizim  Internet  tarmog‘i,  elektron pochta,  shu jumladan,  nutqiy pochta, faksimil aloqa bilan o‘zaro ishlay oladi. Yuqori unum va masshtablanuvchilik xususiyatlariga ega.

Windows operatsion (amaliy) tizimi

Windows operatsion (amaliy) tizimi.  Microsoft   korporatsiyasi   tomonidan   shaxsiy kompyuterlar  uchun  taklif qilingan  operatsion tizimlar oilasi. Windows tizimi ko‘pmasalali va ko‘poqimli bo‘lib, qulay grafik interfeys bilan tavsiflanadi,   virtual   xotiraning   boshqaruvini taqdim  qiladi  va  ko‘pgina  tashqi  qurilmalarni qo‘llab-quvvatlaydi. Windowsni  ishlatib, foydalanuvchi    birdaniga   bir   necha   amaliy jarayonlar  bilan samarali  ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi.   Dunyoda   90%  ga  yaqin kompyuterlar Windows operatsion     tizimi boshqaruvida ishlaydi.

Windows 95 operatsion (amaliy) tizimi

Windows 95 operatsion (amaliy) tizimi. Windows  95  aloqa  va  muloqot  uchun  ishlab chiqilgan  birinchi  operatsion  tizimdir. Ilk bor 1995 yilning 24 avgustida chiqarilgan Microsoft korporatsiyasining   operatsion   tizimi,   amaliy tizimi.  Windows  95  o‘zining  imkoniyatlariga ko‘ra o‘zidan avvalgi Windows 3.1. operatsion tizimi,  amaliy tizimini  ancha  ortda  qoldirgan. Foydalanuvchining  yangi  interfeysiga qo‘shimcha  ravishda,  Windows  95  o‘z ichiga ko‘pgina  muhim  angitdan kiritilgan funksiyalarga ega. U, 32-xonali qo‘llanmalarni quvvatlaydi,  bu  esa,  maxsus  shu  operatsion tizim  uchun   yaratilgan   qo‘llanmalar   yanada tezroq  ishlashini  anglatadi.  Shu  bilan  birga, Windows   95,   Windows   va   DOSning   eski qo‘llanmalarini  bajara  oladi.  Windows  95da,  DOSdagi asosiy xotira 640K va fayl nomining uzunligi    8    belgi    bo‘lishi    kerakligi    kabi cheklovlar bekor qilingan.

Windows 98 operatsion (amaliy) tizim

Windows 98 operatsion (amaliy) tizim. Azalda, bu operatsion tizimni Memphis, so‘ngra Windows   97   deb   ataldi,   ammo   Microsoft kompaniyasi, operatsion tizim muddatida, 1997 yilda   tayyor    bo‘lmaganligi    sababli,    uning nomini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan. Windows98 ko‘pgina yangi texnologiyalarni  quvvatlash imkonini  beradi, shu jumladan,  FAT32, AGP, MMX,  USB,  DVD  va  ACPI texnologiyalarni ham.  Uning  eng sezilarli  xossasi  bo‘lib,  veb- brauzer  (Internet  Explorer)ni  operatsion  tizim bilan   uyg‘unlashtiruvchi,    «Faol    ish    stoli» (Active Desktop) tushunchasi bo‘ladi.

Windows 2000 operatsion (amaliy) tizimi

Windows 2000 operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft  Windows operatsion tizimlari safidagi   mahsulot,   Windows   NT   operatsion tizimi,   amaliy   tizimining   takomillashtirilgan rusumi.   Windows   2000ni   ko‘pincha   W2K shaklida belgilanadi. Windows 2000 operatsion tizimi, amaliy tizimining to‘rt rusumi bor:

  Professional – stoldagi va mobil tizimlar uchun operatsion    tizim.    Qo‘llanmalarni    ishlatish, Internet  bilan  ulanish,   fayllar,   printerlar   va tarmoq  resurslaridan  erkin  foydalanish  uchun  ishlatiladi.

  Server   –  veb-server   sifatida   ham,   mahalliy tarmoq serveri sifatida ham ishlatiladi.

  Advanced   Server   –   biznes-qo‘llanmalar   va elektron   tijorat   uchun   ishlatiladi. Windows 2000  Server           standart     rusumidan  yuqori masshtablanuvchanlik    va   erkin   foydalanish qulayligi bilan ajralib turadi.

Datacenter Server – yuqori tezlikda ishlaydigan, katta  hajmdagi   ma’lumotlarga   ishlov  berish talab  qilinadigan  kompyuter  tarmoqlarida foydalanish uchun yaratilgan.

Windows CE operatsion (amaliy) tizimi

Windows CE operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft  Windows  operatsion  tizimi,  amaliy tizimining  mobil  PDA (personal digital assistants)ga   o‘xshash   kompyuterlar   uchun, qisqartirilgan rusumi, Windows CEning grafik interfeysi Windows 95ga o‘xshash.

Windows NT operatsion (amaliy) tizimi

Windows NT operatsion (amaliy) tizimi. Windows   New  Technology (Windows   ning yangi  texnologiyasi)  32-bitli  operatsion  tizim bo‘lib,   Microsoft    korporatsiyasi    tomonidan Windows 95 va MS-DOSlarning o‘rniga taklif qilingan. Windows NTning auditoriyasi, kuchli operatsion tizimga talabi bo‘lgan, foydalanuvchilarning   eng   qiziquvchan   10% qismidir.

Windows NTning asosiy ustunliklari quyidagilardir:

• funksional uyg‘unlik;
• mobillik;
• masshtablanuvchanlik;
• tizimning boshqarilishi;
• ochiq interfeys;
• sanoat standartlarini quvvatlash.

Windows    NT   ning   ikki   rusumi   mavjud: Windows    NT    Server,   tarmoqlarda    server sifatida    ishlash    uchun    va    Windows    NT Workstation alohida yoki mijoz ish stansiyalari uchun ishlangan.

Windows XP operatsion (amaliy) tizimi

Windows XP operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan  2001 yilda taqdim  qilingan  operatsion  tizim.  Microsoft, Windows  XPni  Windows  95  chiqarilgandan buyon eng muhim dasturiy mahsulot deb atadi. Windows   XP,  Windows   2000ning   o‘zagida qurilgan bo‘lib, yangi tashqi ifodaga va grafik interfeysga  ega.  Windowsning  avvalgi rusumlariga nisbatan o‘zaro yuqori barqarorlik va ishonchlilikni mujassamlashtirgan. Windows XPning    ikki    rusumi    mavjud:    Home    va Professional.  Microsoft  har  ikkala  rusumning mobilligiga katta e’tibor qaratdi, shu jumladan, qo‘shdi.   Simsiz   tarmoqlarga   ulanish   uchun “plugand-play” vositasini ham, Windows Xpda «XP» «eXPerience»ni anglatadi.

---

Adabiyotlar

1. Таненбаум Э. Современные операционные системы – СПб.: Изд. Питер, 2002.
2. Sattorov A Info’rmatika va axbo’ro’t texnologiyalari. To’shkent.”Oʻqituvchi”. 2002 y
3. Ahmedov A, Toyloqov N. Info’rmatika. To’shkent. “O’ʻzbekisto’n”. 2002 y
4. Леонтьев В.П. Новейшая энциклопедия персонального компьютера. –М: Изд. ОЛМА-ПРЕСС, 2003.
5. talaba.su

Соседние файлы в папке MUSTAQIL ISH

• #

  29.01.202279.13 Кб43CISCO PACKET DASTURIDA SODDA LOYIHA.pkt

• #
• #
• #

  29.01.20221.68 Mб31MS ACCESS DASTURIDA FORMALAR BILAN ISHLASH-Elboyev Baxtiyor.accdb

• #
• #
• #

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI

MUQIMIY NOMIDAGI QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

JO’RAYEV TO’XTAMUROD IXVOLJON O’G’LI

OPERATSION SISTEMA TURLARI VA ULANING ISHLASH PRINSIPLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA

Ilmiy raxbar: M.BOTIROV

Qo’qon -2019

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………..…………	3
ASOSIY QISM…………………………………………………..……..	6
1. Operatsion sistema turlari va tarixi ……………..………..……….	6
2. Windows dasturi va imkoniyatlari…….……..……………………..	7
3. Windowsda ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish…………………..	14
4.“Operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar va qobiq dasturlar” mavzusini o’qitish uslublari ……………………………………………	28
XULOSA………………………………………….……………..…….	38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..…..…………………..	39

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, hayotimizning barcha jabhalarida bo‘lganidek, ta’lim tizimida ham islohotlar yo‘lga qo‘yildiki, bunda tarbiya jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini olib kirish, ta’limni kompyuterlashtirish muammolarini hal qilish muhim ahamiyat kasb etadi.

Bu muammoga hukumatimiz tomonidan alohida e’tibor bilan qaralmoqda. Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2001 yil Oliy Majlisning 5-sessiyasida so‘zlagan nutqida axborot texnologiyalari va kompyuterlarni jamiyat hayotiga, kishilarning turmush tarziga, maktab va oliy ta’lim muassasalariga jadallik bilan olib kirish g‘oyasi ilgari surilgan edi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov tashabbusi bilan Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 23 maydagi 230-sonli «2001-2005 yillarda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish, shuningdek, «Operatsion sistema» ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarorlari qabul qilindi¹. Oradan bir yil o‘tgach, 2002 yil 30 mayda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi Farmoni va uning ijrosini amalga oshirish yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi «2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi» to‘g‘risidagi Qarori e’lon qilindi².

Hozirgi paytda butun dunyoda AKTni rivojlantirish va ommalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ustivorliklarning ahamiyatini anglash kuchayib bormoqda. Ularning inqilobiy ta’siri davlat tuzilmalari va fuqarolik jamiyati institutlari, iqtisodiy va ijtimoiy soha, ilm-fan va ta’lim, madaniyat va odamlarning turmush tarzida kuzatiladi. Ular odamlarga o‘z salohiyatidan yanada to‘liq foydalanish imkoniyatini beradi, barqaror iqtisodiy o‘sish, farovonlik darajasini oshirish, demokratiya, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash maqsadlariga erishishga yordam beradi.

O‘zbekiston Respublikasi ham mazkur jarayonlardan chetda qolayotgani yo‘q va global axborot jamiyatini shakllantirishda tobora faol ishtirok etmoqda. O‘zbekistonning uzoq istiqboldagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi ham axborot jamiyatiga tomon harakatlanish, uni shakllantirish omillari va shart-sharoitlarini yaratish va amalga oshirishga yo‘naltirilgan. Bunday strategiya O‘zbekistonga jahon iqtisodiy maqomiga teng huquqli hamkor sifatida kirib borish imkonini bermoqda.

Ushbu strategiyani amalga oshirish maqsadida bir qator qonunchilik va qonun osti hujjatlari qabul qilingan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2002 yil 30 maydagi PF-3080 sonli farmoniga binoan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish masalalari belgilangan, kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi kengash tashkil etilgan, bojxona va soliq imtiyozlari, tadbirkorlikni rag‘batlantirish choralari belgilangan.

«2010 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining telekommunikatsiya tarmog‘ini rekonstruktsiya qilish va rivojlantirish bo‘yicha milliy dastur» — uning maqsadi ma’lumotlar uzatishning raqamli tizimlari va raqamli kommutatsiya jihozlari asosida milliy telekommutatsiya tarmog‘ini yaratish orqali jahon telekommunikatsiya tizimiga chuqur kirib borish, iqtisodiyot va aholining aloqa xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarini har tomonlama qondirishdan iborat.

Bulardan ko‘rinadiki, hozirgi paytda jamiyatni kompyuterlashtirish, jamiyatning axborot tizimlari bo’ycha bilimlarni shakillantirish bo’ycha ishalar. Operatsion Sistema tushunchasi keng ko’lamda rivojlantirish. Windows operatsion sistemasini mukammal darajada o’rganish imkoniyatlarini kengaytirish.

Kurs ishi mavzusining maqsadi: Umumiy o‘rta ta’limning 8 — sinflarida “Informatika” fanining “Operatsion sistema asoslari ” bobini o‘qitish uslubiyotini takomillashtirish.

Kurs ishi mavzusining vazifalari:

• Umumiy o‘rta ta’limning 8 — sinflarida “Informatika” fanining “Operatsion sistema asoslari ” bobini o‘qitish metodlarini tahlil qilish;

• Operatsion sistema bo‘yicha adabiyotlar to‘plash, taxlil qilish va ularning imkoniyatlari bilan tanishish;

• Internetda ishlash asoslari tushuncha va mavzularni aniqlash va ularni o‘qitish uslubiyotini ishlab chiqish;

• “Operatsion sistema asoslari” mavzusini o‘qitish metodikasi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqish.

Kurs ishi mavzusining predmeti: Umumiy o‘rta ta’limning 8- sinflarida “Informatika” fanining “Operatsion sistema asoslari” bobini o‘qitish uslubiyoti.

Kurs ishi mavzusining ob’yekti: Umumiy o‘rta ta’limning 8 — sinflarida “Informatika” fanining “Operatsion sistema asoslari” bobini o‘qitish jarayoni.

Asosiy qism

1. Operatsion Sistema turlari va tarixi

Shaxsiy kompyuterlarning operatsion sistemalari yaratilish tarixiga nazar solsak, sakkiz razryadli shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan birinchi operatsion sistema CP/M – 80 (Controll Programm for Microcomputers, ya’ni mikrokompyuterlar uchun boshqaruvchi dasturlar) nom bilan tanigan. Uning muallifi Digital Research kompaniyasining prezidenti Geri Kildell bo’lgan.

16 razryadli yangi kompyuterlar yaratish g’oyasini dasturlar yaratuvchi Microsoft (Maykrosoft) kompaniyasining asoschisi va prezidenti, multimilliarder Bill Geyts ilgari surgan, u IBM firmasi bilan hamkorlikda ishlashga rozi bo’ladi.

Bill Geyts va Pol Allen BASIC dasturlash tili uchun tarjimon dastur yozishdi va u IBM firmasining MITS Altair kompyuteriga moslashtirildi. Shundan so’ng, 16 razryadli kompyuterlar uchun operatsion sistemalar yaratish jadallashdi va 1981 – yilda shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi yaratilgan CR/M operatsion sistemasining ko’p g’oyalarini o’zida mujassamlashtirgan MS DOS (Microsoft Disk Operation system – Maykrosoft diskli operatsion sistemasi) operatsion sistemasi 1981 yil avgust oyida paydo bo’ldi. MS DOS 64 K bayt xotiraga ega bo’lgan kompyuterlarga mo’ljallangan bo’lib, o’zi 8 K bayt xotirani egallar edi. O’sha paytda yetarli deb hisoblangan bunday kompyuter xotirasi hozirgi paytda bir “o’yinchoqqa” aylandi. Chunki hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlarining xotirasi bir necha Gegabaytlarga tenglashdi.

Mualliflar MS DOS ni rivojlantirishni davom ettirib, uning MS DOS 1.1, MS DOS 1.25, MS DOS 2.0, MS DOS 2-11 versiyalarini taklif etishdi va nihoyat, 1984 yilda MS DOS 3.0 IBM PC AT shaxsiy kompyuteriga 80286 mikroprotsessorga asoslangan, 5.25 dyumli diskavodda ishlashga mo’ljallangan operatsion sistema yaratildi. 1986 yilda Compaq computer firmasi 80386 mikroprotsessorga asoslangan IBM kompyuterini chiqardi.

IBM firmasi esa 80386 mikroprotsessorga asoslangan PC/2 (Personal system – shaxsiy sistema) kompyuterini yaratdi. Bu mikroprotsessor asosida yaratilgan kompyuter nazariy jihatdan bir necha Gegabayt xotiraga ega bo’lishi mumkin edi. Shuning uchun MS DOS sistemasini kengaytirish ishlari davom etardi va 1987 yil MS DOS 3.3 yaratilib, u 3.5 dyumli, ya’ni 1,44 mbaytli disklar bilan ishlash imkoniyatini berdi. 1987 yili IBM va Microsoft firmasi tomonidan bir vaqtda bir necha masalalar yechishga qodir bo’lgan OS/2 operatsion sistemasi ishlab chiqildi. Ammo u keng tarqalmadi. Chunki o’sha paytda MS DOS 3.3 ning imkoniyatlari ko’pchilikni qoniqtirar edi. Hozirda bizga keng tarqalgan WINDOWS, UNIX, LINUX operatsion sistemalaridan keng foydalanayotgan bo’lsak-da, MS DOS o’z kuchini yo’qotdi deya olmaymiz.

2.Windows dasturi va imkoniyatlari

Universal grafika – Windows dasturlarning qurilmalarga va dastur ta’minotiga bo — liqsizligini ta’minlaydi.

Yagona interfeys – Windowsda foydalanuvchining muloqoti yagona, ya’ni turli dasturlar bilan ishlash qoidalari umumiydir. Shuning uchun yangi dastur bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalanishingiz mumkin.

Mavjud dastur ta’minoti bilan muvofiqligi — Windows MS DOS ning barcha amaliy paketlari, muharrirlari, elektron jadvallari ishini ta’minlaydi.

Ko`p masalaliligi – Windows bir paytning o`zida bir necha hujjat bilan ishlaydi, bir dasturdan boshqasiga o`tishni ta’minlaydi. Mavjud tezkor xotiradan to`liq foydalanish imkoniyati mavjud. Qurilma resurslaridan ham to`liq foydalaniladi. Windows qurilmalari orasidagi muloqotni dasturlarning o`zi ta’minlaydi

Ma’lumotlar almashinuvi – Windows dasturlararo ma’lumot almashish imkoniyatiga ega. Bu maxsus Clipboard (ma’lumot almashish buferi), yoki DDE (Dinamic Data Exchange — ma’lumotlarning dinamik almashinuvi, ya’ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), OLE (Object — Linking Emboding — dastur ilovalarida ma’lumotlardan tahrirlangan holda foydalanish) yordamida amalga oshiriladi.

Dasturlardan foydalanishning oddiyligi tufayli foydalanuvchini o`rgatishga talablar kamaydi va tajribali foydalanuvchilar tizimning yangi imkoniyatlarini tashqi yordamsiz o`zi o`rganishi mumkin. Buning uchun «Pusk» — ishga tushirish knopkasidan, masalalar panelidan, Provodnik (Windows bo`ylab Boshlovchi), dasturlar ustasi, ma’lumot berishning yangi tizimlari va imkoniyatlaridan foydalaniladi.

Kompyuter tarmoqlarini ishchi holatida saqlab turish, o`rnatish, sozlash Windowsning ichki imkoniyatlarida mavjud bo`lib, u bunday ishlarni tez bajaradi.

Windowsda 32 razradli NetBEUI, IPXPX yoki TPCIP protokollari va NDIS yoki ODI drayverlari o`rnatilgan NetWare yoki Microsoft kompyuter tarmoqlarini qo`llaydigan ichki imkoniyatlar mavjud.

Plug and Play (ula va ishla) texnologiyasi shaxsiy kompyuterlarga yangi qurilmalarni ishlatishdek murakkab jarayonlarni o`rnatadi va sozlaydi. Buning uchun kompyuterda ishlatiladigan qurilma Plug and Play talabiga javob beradigan qurilma bo`lishi talab qilinadi xolos.

Windows turli kompyuter tarmoqlari uchun juda qulay dastur vositasi bo`lib, o`zida taqsimlangan kompyuter tarmoqlari, elektron pochta, ko`chma kompyuterlar (inglizcha Notebook), multimedia vositalarini qo`llashi va boshqa xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi.

Hujjatlarni tahrirlovchi Word muharriri ham Windows tarkibiga kiritilgan.

Bundan tashqari, Windows ilgari MS DOS, Windows tizimlari yordamida ishlatiladigan amaliy dasturlar bilan bemalol ishlaydi.

Windows uzoq masofada joylashgan kompyuter tarmoqlari bilan ishlashni soddalashtiradi.

Windows ikki xil ishlash rejimiga ega:

– Standart;

– 386 ga kengaytirilgan.

Rejimning tanlanishi qurilma turiga bo — lik. Windows standart rejimda protsessorning himoyalangan rejimida ishlaydi. 386 ga kengaytirilgan rejimda ishlash uchun 80386 protsessor va 8 Mbayt operativ xotira zarur.

Windowsdan foydalanish uchun quyidagi qurilmalar bo`lishi talab qilinadi:

— Kamida 486 DX protsessorli kompyuter;

— 8 Mb dan kam bo`lmagan tezkor xotira (16 Mb bo`lsa yaxshi);

— 70 — 90 Mb bo`sh joyli qattiq disk (Windowsning o`zi 6 — 10 Mbayt joyni egallaydi) va disketani o`qish uchun qurilma (yaxshisi CD ROM);

— Monitor (yaxshisi SVGA);

— Printer;

— Sichqoncha.

Sichqonchaning ishlatilishi

Amallarning ko`pchiligi klaviatura hamda sichqoncha yordamida bajarilishi mumkin. Albatta, har kim o`zi uchun tez va oson bo`lgan usulni tanlab oladi.Windowsda ishlayotganda, asosan sichqonchaning faqat ikkita: chap va o`ng tugmalari ishlatiladi. Ulardan biri asosiy (ishchi) tugma hisoblanadi. Odatda, bu chap tugma bo`ladi, ammo chapaqaylar uchun xuddi shu vazifada o`ng tugmani ham belgilash mumkin (Buning uchun Boshqaruv panelida Sichqoncha dasturidan foydalaniladi).

Ikkinchisi esa yordamchi tugma sifatida ishlatiladi. Uni bosish bilan Kontekst meny chaqiriladi. Ushbu meny ajratilgan element uchun o`sha onda kerak bo`ladigan amallarni bajarishi mumkin.

So`nggi paytlarda uchta: chap, o`rta va o`ng tugmali sichqonchalar keng tarqalmoqda. o`rta tugma mavjud oynani tepa yoki pastga o`tkazish uchun ishlatiladi.

Shuni aytish lozimki, Windows asosan sichqoncha bilan ishlasada, ayni paytda uning ko`p amallari klavishalar yordamida ham ishlay oladi.

Windows bilan ishlash uchun, avvalo, u kompyuter xotirasiga chaqirilishi lozim. Windows operatsion tizim bo`lgani uchun ham u kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanadi va ekranda oyna paydo bo`ladi (qobiq dasturlarda maxsus buyru — lar yordamida ishga tushiriladi, masalan, Windows 3.1, 3.11 uchun MS DOS ning buyru — lar satrida Win teriladi va Enter bosiladi).

Windowsning bu ekrani Ish stoli deb ataladi. Sizning odatdagi ish stolingizdagi hujjatlar, asboblar, yozuv qo — ozlari va shu kabilar joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo`lgan ma’lumotlar joylashtiriladi (yuqoridagi rasmga qarang). Ish stoli ko`rinishi foydalanuvchi tomonidan o`zgartirib turilishi mumkin. U foydalanuvchi tomonidan ko`p ishlatiladigan dasturlarni joylashtirish uchun qo`llaniladi. Windows ish stolining elementlar to`plami kompyuterning sozlovchilari bilan bo — liq.

Windowsda ko`plab elementlarni yodda saqlash, ajratib olish va ular bilan ishlash oson bo`lishi uchun piktogrammalar (yorliqlar) deb ataluvchi mos rasmchalar qo`yiladi. Ularni ko`pincha ikonalar (timsollar) deb ham ataydilar. Ular mos dasturni xotiraga tez chaqirish (yuklash) imkoniyatini beradi. Mualliflar dasturlar uchun ularning mohiyatini ifodalab beruvchi maxsus rasmchalar tayyorlaydilar. hujjat fayllari uchun piktogramma sifatida o`sha hujjat tuzilgan dasturning belgisi ko`rsatiladi.

Ish stolida quyidagi elementlar joylashgan bo`lishi mumkin:

– papkalar (tizimning va foydalanuvchining papkalari);

– hujjat va dastur fayllari;

– qurilmalar, papkalar va fayllar uchun yorliqlar.

Odatda ekranda tizim papkalari va ko`p murojaat qilinadigan obyektlarning yorliqlari joylashgan bo`ladi.

Tizim papkalari (System Folder) — Windows OS tomonidan tashkil etilgan papkalardir. Tizim papkalariga quyidagilar kiradi:

Мoй кoмпютер (Mening kompyuterim). Bu papka siz ishlayotgan kompyuterning obrazi bo`lib, uning yordamida kompyuter resurslariga (ya’ni, qattiq hamda yumshoq disklar, CD — ROM, tarmoq disklariga, shu kabilarga) ulanish va kirishingiz mumkin.

Мoй кoмпютерdagi mavjud dasturlar keltirilgan: disk, MS DOS, CD ROM [D:], boshqaruv paneli (Panel upravleniya), printerlar (Printeri), uzoqlashgan tarmoqqa kirish (Udalenniy dostup k seti).

Сетевoе oкруженые (Tarmoq doirasi). Bu dastur mahalliy tarmoq kompyuterlari ro`yxatini ko`rib chiqish va ularning resurslariga kirish uchun ishlatiladi.

Internet Explorer. Internetdagi WEB sahifalarini ko`rib chiqish dasturi. U Windowsning oxirgi namunalariga kiritilgan.

Кoрзина (Savat). Olib tashlangan (yo`qotilgan) papka va fayllarni vaqtincha saqlovchi joy bo`lib, kerak bo`lganda qayta tiklash imkonini beradi. Bu savatga Windows vositalari bilan olib tashlangan obyektlar joylashtiriladi. Bundan tashqari, faylni yo`qotish uchun sichqoncha yordamida uni savat belgisiga ko`chirib qo`yish mumkin. DOS vositalari bilan (masalan, komandalar satrida yoki Norton Kommanderda) yo`qotilgan fayllarni bu dastur vositalari bilan tiklash mumkin emas. Savatni doimiy ravishda tozalab turish, ya’ni kerakli fayllarnigina saqlash tavsiya etiladi, chunki bu yerga joylashtirilgan fayllar ham xotirada joy egallaydi.

Пoртфел. Bu dastur ikki kompyuter bilan ish olib borilayotganda fayllarni sinxronlashtirishni (so`nggi namunalarga almashtirishni) ta’minlaydi. Masalan, Siz ishni «uyga» olmoqchi bo`lsangiz Portfeldan foydalanishingiz mumkin.

Вхoдяшые (Kiruvchilar) Bu Windowsning xabarlar tizimidir. o`rnatilgan (belgilangan) dasturlarga qarab elektron pochtaning u yoki bu turiga ulanishini ta’minlashi mumkin.

Ish stolida Мoй кoмпютер (Mening kompyuterim) va Корзина (Savat) tizim papkalarining bo`lishi shart.

Windowsning tizim papkalari oddiy papkalardan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi:

– tizim papkalarini yo`qotish mumkin emas;

– Корзина (Savat) papkasining nomini o`zgartirib bo`lmaydi (lekin kompyuteringizga Norton Utilities komplektini o`rnatgan bo`lsangiz buni bajarish mumkin);

– ba’zi tizim papkalarining kontekst menysida o`ziga xos buyru — lar mavjud.

Masalalar paneli

Ish stolining oxirgi satri Панел задач (Masalalar paneli) deb ataladi va unda ishlayotgan masalalar aks ettiriladi (7.3 — rasm). Birorta dastur ishga tushirilishi bilan masalalar panelida uning nomi yozilgan tugma paydo bo`ladi. Tugmaning nomi ikki qismdan iborat bo`ladi: dastur nomi va shu dastur yordamida tahrirlanayotgan hujjat nomi. Nom oldida dasturning piktogrammasi aks ettiriladi. Masalalar panelining chap burchagida Пускtugmasi joylashgan. Bu tugma Windows OS ning bosh menysiga kirishni ta’minlaydi. Agar sichqoncha ko`rsatgichini shu tugma ustiga joylashtirsak, Наcщните рабoту с нажатия етoй кнoпки (Ishni shu tugmani bosishdan boshlang) degan yozuv paydo bo`ladi. Bundan tashqari, Masalalalr panelida rus, ingliz yoki boshqa alifboni, hamda vaqtni ko`rsatuvchi knopkalar (indikatorlar) mavjud.

Masalalar panelini faollashtirish

Masalalar panelini quyidagi usullar bilan faollashtirish mumkin:

1) masalalar panelining ixtiyoriy bo`sh joyida sichqoncha tugmasini bitta bosish;

2) Ctrl+Esc tugmalar kombinatsiyasini, ya’ni avval Ctrl va undan so`ng Esc tugmasini bosish;

3) ish stoli faol bo`lgan holda Tab tugmasini bosish.

Umuman bu uchta usul bir — biriga ekvivalent emas. Birinchi usul faqat masalalar panelining fonini faollashtiradi. Oxirgi ikkita usul esa Пуск(Start) tugmasini faollashtiradi. Masalalar panelining foni faollashgan vaqtda quyidagi amallarni bajarish mumkin:

• Shift+F10 tugmalar kombinatsiyasini bosib, masalalar panelining kontekst menysini ochish mumkin;

• tugmalari yordamida masalalar panelida joylashgan dastur tugmalarini ajratish va Enter ni bosib uni ishga tushirish mumkin.

Masalalar panelini ekran chegarasining xohlagan qismiga: tepa yoki pastga, chap yoki o`ngga joylashtirish mumkin. Panelni boshqa bir joyga ko`chirish uchun uni sichqonchaning tugmasi bilan bosib turgan holda ekranning biror chegarasiga siljitamiz. Kerakli chegara bo`ylab to`g’ri to`rtburchakning konturi paydo bo`lganda, sichqonchaning tugmasini qo`yib yuboramiz. Masalalar panelini kengaytirish ham mumkin. Buning uchun panelning tashqi chegarasini sichqoncha bilan ilib olib, uni boshqa joyga ko`chiramiz.

Windows menylari

Windowsda foydalanuvchilar 4 turdagi meny bilan ishlashi mumkin:

– OS ning asosiy menysi;

– barcha obyektlarning kontekst menylari;

– dastur menylari;

– dastur va hujjat oynalarining, shuningdek, muloqot oynalarining boshqaruvchi menysi.

Meny — bu biror operatsiyani bajarish imkonini beruvchi buyru — lar majmuidir. Meny bandlari orasida buyru — lardan tashqari qism menyga kirish imkonini beruvchi bandlar ham bo`lishi mumkin. Bu holda biz iyerarxik yoki ichma — ich joylashgan meny bilan ishlaymiz. Buni dasturlarni ishga tushirish menysi misolida ko`rishimiz mumkin.

Menylar monitor ekranida joylashishiga ko`ra, vertikal va gorizontal menylarga bo`linadi. Dastur oynalarining menysi gorizontal bo`lib, u sarlavha satrining tagida joylashgandir.

Vertikal meny — yuqoridan pastga qarab ochiluvchi menydir. Windowsda vertikal menyning boshqa ko`rinishi, suzib chiquvchi deb nomlangan va pastdan yuqoriga qarab ochiluvchi ko`rinishi ham ishlatilgan. Tizimning asosiy menysi ana shunday menydir. Suzib chiquvchi menyning yana bir turi — kontekst meny deb atalib, u oynaning ixtiyoriy joyida sichqonning o`ng tugmasini bosganda ochiluvchi menydir.

Menylar tizimida ishlatiladigan shartli belgilashlar:

– agar meny bandi davomida uch nuqta (…) berilsa, shu band bajarilganda muloqot oynasi ochiladi;

– agar meny bandi davomida uchburchak () berilsa, shu band bajarilganda qism meny ochiladi;

– agar meny bandi kulrang harflarda yozilgan bo`lsa, menyning shu bandi ayni vaqtda faol emasligini bildiradi;

– agar meny bandi davomida tugma yoki tugmalar kombinatsiyasi ko`rsatilgan bo`lsa, u holda menyning shu bandini menyga kirmasdan turib klaviatura yordamida ko`rsatilgan tugmalarni bosib bajarish mumkin. Bu tugmalar akselerator tugmalar (shortcut keys) deyiladi;

– meny bandidagi tagiga chizilgan harf tezkor tugma (hot key) deb nomlanadi. Meny faol vaqtda klaviaturadan shu harfni bosib tegishli buyru — ni bajarish mumkin;

– agar meny bandi oldida qalin nuqta (*) yoki (3) belgisi bor bo`lsa, muqobil (alternativ) variantlardan birortasi tanlanganligini bildiradi.

3.Windowsda ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish

Пуск(Start) tugmasi bosilganda, ekranda Windowsning ish boshlashi uchun kerak bo`ladigan asosiy menysi ochiladi. Unda dasturni ishga tushirish, hujjatni ochish, tizim parametrlarini sozlash, kerakli faylni topish, zaruriy ma’lumotlarni olish va boshqa amallarni bajarish mumkin.

Asosiy menyning yuqori qismidagi bo`limidan (rasmdagi Oткрить дoкумент Microsoft Office, Сoздат дoкумент Microsoft Office, Yarlik dlya Hypertrm) tashqari barcha bandlari standartdir.

Bu menyning ko`rinishi quyidagicha:

Прoграмми [Programs – Dasturlar];

Дoкументи [Documents – hujjatlar];

Настрoйка [Settings – Sozlash];

Пoиск [Find — Qidirish];

Справка [Help – Ma’lumot];

Випoлнит [Run -Bajarmoq];

Заверсщение рабoти [ Shut down — Ishni tugatmoq].

Menyning Programmi [Programs – Dasturlar] bandi yordamida tizimda o`rnatilgan barcha dasturlarni ishga tushirish imkonini beruvchi iyerarxik qism menyga kiriladi. Birorta programmani ishga tushirish uchun sichqon ko`rsatkichini Programmi punktiga o`rnatiladi. Ochilgan qism menydan dastur nomi tanlanib, sichqon tugmasini 2 marta bosiladi.

Bu menyga xususan quyidagi qism menylar kirgan:

Стандарти [Accessories – Standartlar];

Автoзагрузка [Start UP – Avtoyuklash];

Прoвoдник [Windows Explorer — Yo`l boshlovchi];

Сеанс МСДOС [MSDOS — MSDOS bilan muloqot]

Microsoft Exchange — amaliy dasturlar majmuasi va boshqalar.

Стандарти punktiga yangi dasturlarni ham qo`shish mumkin. Standart dasturlar qatoriga Windowsni yuklashda tanlab olingan amaliy dasturlar kiradi. Agar Windowsni o`rnatish jarayonida kommunikatsion dasturlar kiritilgan bo`lsa, u holda dasturlar menysida Microsoft Exchange komandasi bo`lishi kerak.

Дoкументи [Documents – Hujjatlar] punkti Windowsda tahrirlanayotgan hujjatlar ro`yxatini (oxirgi 15 ta) ko`rsatuvchi menyni yuklab beradi. Windows dastlab o`rnatilgan bo`lsa, bu bandda faqat «Prochti menya» (Meni o`qi — Read me) punkti bo`ladi xolos.

Настрoйка [Settings – Sozlash] punkti tizimdagi hamma komponentlar ro`yxatini va kerak bo`lganda ularni qayta sozlash imkoniyatini beradi. Uning qism menysida quyidagi bandlar bor (7.5 — rasm):

– Panel upravleniya (Boshqarish paneli) papkasi;

– Printeri (Printerlar);

Panel zadach (Masalalar paneli).

Пoиск [Fin-Qidirish] punkti papkalarni, fayllarni, server kompyuteri yoki E — Mail ma’lumotlarini qidirish imkonini beradi.

Spravka [Help- Ma’lumot] ma’lumotlar tizimini chaqirishni amalga oshiradi. Axborot olish uchun ma’lumot tizimining bayonidan (Сoдержание) yoki mavzular (ПЕДМЕТ) ko`rsatkichidan foydalanish mumkin. Bu tizim Windowsning imkoniyatlari va unda ishlash bo`yicha to`liq axborot beradi. Ma’lumot ixtiyoriy dastur.

Випoлнит [Run —Bajarmoq] buyrug’i dasturlarni ishga tushiradi va papkalarni ochadi, MS DOS buyru — larining bajarilishini ta’minlaydi. Bu buyru — ning muloqot oynasida ОБЗОР… tugmasi bor bo`lib, uning yordamida dasturlar tanlanib, buyru — lar qatorida dasturning to`liq nomi hosil qilinadi. Buyru — ni ishga tushurish uchun OK tugmasi, bekor qilish uchun esa ОТМЕНА tugmalari bosiladi.

Заверсщение рабoти Сщут дowн Windows ishini tugallash].

Windowsdan chiqish uchun quyidagilarni bajarish kerak:

– Masalalar panelining chap burchagiga joylashgan Пускtugmasi bosiladi.

Ochilgan menydan Заверсщение рабoти Ishni tugallash buyrug’i tanlanadi

Ushbu muloqot oynasida Виклюcчит кoмпютер (Kompyuterni o`chirish) catrini belgilaymiz. ДА (Ha) tugmasida sichqonchani bitta bosib, va тепер мoжнo виклюcщит кoмпютер endi kompyuterni o`chirish mumkin so`zlari chiqqandan keyingina kompyuterni o`chirish mumkin. Aks holda Windowsdan noto`g’ri chiqilgan bo`ladi va natijada turli noxushliklar paydo bo`lishi mumkin.

Kontekst menyu

Kontekst meny oynaning ixtiyoriy joyida sichqonning o`ng tugmasini bosish yordamida ochiladi. Bu meny bandlari qaysi element ajratilgani, qanday operatsiya bajarilayotgani va shu kabi holatlarga bo — liq holda o`zgaradi. Misol uchun agar Word matnlarni tahrirlash dasturida biror so`zni ajratib, sichqonchaning o`ng tugmasiga bosilsa, nusxa olish, ko`chirish, qirqish operatsiyalarini yoki o`sha so`zni formatlashtirish operatsiyalarini (shriftni, abzatsni formatlashtirish buyru — larini) tanlash mumkin bo`lgan meny paydo bo`ladi. Shunday qilib, sichqonchaning o`ng tugmasini bosgach, siz o`sha onda ajratilgan element bilan bo`ladigan ehtimoli ko`proq operatsiyalar nomlarini o`z ichiga olgan menyga kirishingiz mumkin. Odatda, Windowsning an’anaviy tizimli menysidan foydalanishga qaraganda, kontekst meny yordami bilan buyru — larni bajarish qulayroqdir.

Windows ni va uning texnik vositalarini sozlash

Windowsdagi sozlash funksiyalarining ko`pchiligi asosiy menyning Настрoйка [Settings — Sozlash] bandidagi qism menyda jamlangandir. Настрoйка bandining qism menysida quyidagi uchta buyru — bor:

Панел управления [Control Panel — Boshqarish paneli] — shu nomdagi tizim papkasining oynasi ochiladi. Bu oynada kompyuter qurilmalarining va operatsion tizimning turli qismlarining piktogrammalari bor;

Printer [Printers — Printerlar] — tizimga ulangan har bir printerni sozlash imkonini beruvchi tizim papkasining oynasi ochiladi;

Panel zadach [Taskbar — Masalalar paneli] — bu buyru — yordamida tizimning asosiy menysi va masalalar panelini sozlash mumkin.

Дата/время [Date/Time – Sana/vaqt] — bu piktogramma tizim vaqti va sanasini o`zgartirish imkonini beruvchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi;

Звук [Sounds – Tovush] — Windows muhitida ishlash vaqtidagi ro`y beradigan hodisalarga tovush berish sxemasini tanlash imkonini beruvchi muloqot oynasini ochadi;

Klaviatura [Keyboard –klaviatura]ni sozlash uchun muloqot oynasi ochiladi;

Мoдеми [Modems – Modemlar] — modemlarni sozlash uchun muloqot oynasi ochiladi;

Multimedia [Multimedia – Multimedia]ning texnik va dasturli vositalarini sozlash imkonini beruvchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi;

Миш [Mouse-Sichqoncha] sichqonchani sozlash uchun muloqot oynasini ochadi;

Пoчтoвoй Oбслуживание Миcрoсoфт Маил [Microsoft Mail Postoffice — Microsoft Mail aloqa xizmati]ning administratori funksiyasini bajaradi;

Парол [Passwords — Parollar] ruxsatsiz foydalanuvchilardan tizimni himoya qilish uchun parol o`rnatish imkonini beruvchi muloqot oynasini ochadi;

Поиск файлoв [Find Fast-Fayllarni izlash] — ekranda ochilgan muloqot oynasida Microsoft Offise dasturlarining ixtiyoriy hujjatlarini tez izlab topish uchun indekslar yaratiladi;

Почта и факс [Mail and Fax —Pochta va faks]-ochilgan muloqot oynasida pochta va faks xizmatlarini sozlash mumkin;

Принтер [Printers–Printerlar] — printerlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi;

Сет [Network-Tarmoq]- tarmoq vositalarini sozlovchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi;

Sistema [System — Tizim] — ochilgan muloqot oynasida kompyuter ishining samaradorligiga ta’sir etuvchi umumtizim sozlashlarini bajarish mumkin;

Специалние вoзмoжнoсти [Accessibility Options] — Maxsus imkoniyatlar] — tizimning maxsus imkoniyatlarini faollashtirish imkonini beruvchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi;

Устанoвка и удаление прoграмм [Add/Remove Programs — dasturlarni o`rnatish va o`chirish] — Windowsda o`rnatilgan komponentlarini o`zgartirish, tizim diskini hosil qilish imkonini beruvchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi;

Устанoвка oбoрудoвания [Add New Hardware — qurilmalarni o`rnatish] — kompyuterga yangi texnik qurilmalarni o`rnatish vaqtida zarur bo`ladigan sozlash funksiyalarini amalga oshiruvchi usta dastur (master)ni ishga tushiradi;

Shrifti [Fonts — Shriftlar] — shriftlarni boshqaruvchi, Shriftlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi;

Ekran [Display] — ish stolining ko`rinishini o`zgartirish videotizimni sozlash uchun muloqot oynasini ochish imkonini beradi;

Язик и стандарти [Regional Settings — Til va standartlar] — milliy kelishuvlarni tanlash imkonini beruvchi muloqot oynasini ochish uchun xizmat qiladi.

Masalalar panelini sozlash

Masalalar panelining parametrlarini o`zgartirish uchun bosh menydagi Настрoйка [Panel zadach — Sozlash] Masalalar paneli buyrug’ini ishga tushiriladi. Bu holda ekranda Svoystva: Panel zadach muloqot oynasi ochiladi (7.8 — rasm).

Bu muloqot oynasining Параметри панели задач (Masalalar paneli parametrlari) sahifasidagi masalalar panelining xususiyatlarini o`zgartiruvchi holatlardan keraklisini o`rnatishimiz mumkin:

— Распoлoжит пoверх всех oкoн (Barcha oynalarning ustida joylashtirish) holati o`rnatilganda, masalalar paneli har doim ochilgan oynalarning ustida ko`rinib turadi;

— Автoматически убрат с экрана (Ekrandan avtomatik holda olib tashlash) holati o`rnatilganda masalalar paneli ingichka chiziq ko`rinishini oladi. Bu holda masalalar panelini ochish uchun sichqoncha ko`rsatkichini shu chiziq ustiga olib borish kifoya;

— Мелкие значки в главнoм менйу (Asosiy menyda kichik belgilar) holati o`rnatilganda asosiy menydagi belgilar kichraytirib ko`rsatiladi;

Oтoбражат часи (Soatni aks ettirish) holati masalalar panelida soat indikatorini ko`rsatadi.

Ish stoli fon vazifasini bajaruvchi biror rasm bilan qoplangan bo`ladi. Bu rasmni almashtirish uchun quyidagi ishlar bajarilishi kerak:

— ish stoli fonining kontekst menysidan Svoystva (Xususiyatlar) buyrug’ini ishga tushirish yoki Panel upravleniya [Control Panel — Boshqarish paneli] papkasidagi Ekran obyektining oynasini ochish kerak;

— Ochilgan muloqot oynasining Fon sahifasiga o`tamiz (Fonning rasmi sifatida tasvirni (muloqot oynasining Fonoviy uzor (Fonning tasviri) sohasi yoki oboy (bezaklar)ni (muloqot oynasining Risunok (Rasm) sohasi) tanlash mumkin;

— OK yoki Primenit (Qo`llash) tugmasini bosamiz.

Oboy har doim fon tasvirining ustidan yopib turadi. Shuning uchun ham oboyni o`rnatgan vaqtda Fonoviy uzor (Fon tasviri) sohasidagi (net) (yo`q) elementini tanlashga hojat yo`q.

Odatda oboylar tasvirdan ko`ra chiroyliroq ko`rinadi. Lekin shuni esda tutish kerakki, Windows ishlashi davomida bu rasmlar operativ xotirada joy egallab turadi. Rasm qancha sifatli va katta bo`lsa, unga shuncha ko`p xotira kerak bo`ladi,

Monitor ekranining pauzasi

Odatda kompyuterda vaqtincha ishlamaganda uni o`chirish tavsiya qilinmaydi. Bu vaqtda monitor ekrani ma’lum vaqtdan so`ng o`zi o`chib, ekranda biror bir rasm yoki harakatdagi tasvir paydo bo`ladi. Bu tasvir ekran zastavkasi deb ataladi. Monitor ekranining o`chish xususiyatlarini Svoystva: Ekran (Ekran xususiyatlari) muloqot oynasining Bu sahifa ochilgandan so`ng quyidagi ishlarni bajarish kerak:

– Oynaning Zastavka sohasida o`zingizga yoqqan tasvirni tanlash kerak;

– Parametri buyru — tugmasini bosib, zastavka parametrlari o`rnatiladi;

– kompyuter ishsiz turgan holatda ekranning o`chishigacha bo`lgan vaqt o`rnatiladi;

– OK yoki Primenit tugmasi bosiladi.

Agar monitor ekranining pauzasi vaqtida boshqa foydalanuvchining kompyuterda ishlashini xohlamasangiz ekran zastavkasini o`chirishga parol qo`yishingiz mumkin. Buning uchun quyidagi ishlar bajariladi:

1) Zastavka [Screen Saver — Zastavka] sahifasida Parol [Password Protected — Parol] satrida sichqoncha bir marta bosiladi;

2) Smenit [Change — Almashtirish] buyru — tugmasi bosiladi

3) ochilgan Izmeneniye parolya muloqot oynasida

– Noviy parol [ New password — Yangi parol] maydonida parol kiritiladi;

– Podtverjdeniye [Confirm new password — Yangi parolni ta’kidlash] maydonida yangi parol qaytadan kiritiladi. Parolning har bir belgisi monitor ekranida yulduzcha «**» ko`rinishida akslanadi;

OK tugmasi bosiladi;

4) parolning muvaffaqiyatli o`rnatilishi haqida belgi beruvchi muloqot oynasida OK tugmasi bosiladi.

Endi, ekran zastavkasini o`chirish vaqtida o`rnatilgan parolni so`rovchi muloqot oynasi ochiladi. Bu oynada parol kiritilib, OK tugmasi bosiladi.

Bu himoyani Svoystva/Paroli[Passwords Properties — Parolning xususiyatlari] muloqot oynasining Smena paroley[Change Passwords — parolni almashtirish] sahifasida ham o`rnatish mumkin.

Parolni bekor qilish uchun yangi parol sifatida bo`sh parol (bo`sh joy) kiritiladi. Shuni ham aytish kerakki, bo`sh parolni faqat bir marta kiritish mumkin.

Ish stolida Yorliq tashkil qilish

Windows muhitida diskda yana bitta obyekt — yorliqlar hosil qilish imkoniyati ham mavjud. Yorliq (shortcut) maxsus fayl bo`lib, o`zida boshqa fayl, katalog yoki tashqi qurilmaga yo`l (yo`nalish) haqidagi ma’lumotlarni saqlaydi.

Ko`p ishlatiladigan dasturlarga murojaat qilishni yorliqlar orqali amalga oshirish mumkin. Ko`p hollarda murojaat qilishga to`g’ri keladigan hujjat, tashqi qurilma (masalan, printer) uchun ham yorliq tashkil qilish maqsadga muvofiq. Shundan so`ng, bu hujjatni ochish uchun uning yorli — ida sichqoncha tugmasini 2 marta bosilsa kifoya. Yorliq faqat hujjatlar uchungina emas, balki ixtiyoriy obyektlar, xususan papkalar, disklar boshqa kompyuter va printerlar uchun ham tashkil qilinishi mumkin. Yorliqni faqat ish stoliga emas, balki ixtiyoriy papka ichiga joylashtirish foydalanuvchi ixtiyorida bo`ladi. Yorliq hosil qilish hujjatning nusxasini olish degani emas. Ixtiyoriy yorliq ko`pi bilan 374 bayt joy egallashi mumkin. Shuning uchun ham bitta obyekt uchun xohlagancha yorliq hosil qilish mumkin. Yorliqlar fayllar kabi nomlanadi va LNK (Link — svyaz — aloqa so`zidan olingan) kengaytmasiga ega bo`ladi. Yorliqni o`chirish — bu hujjatni yo`qotish degani emas.

Yorliq uchun yorliq hosil qilish man qilinmaydi, lekin bu holda ikkilamchi yorliq ham birlamchi yorliq kabi asosiy obyektga yo`l haqidagi ma’lumotlarni saqlab, birlamchi yorliqning nusxasi vazifasini bajaradi. Yorliqlar piktogrammasi asosiy obyekt piktogrammasi bilan bir xil bo`lib, faqat piktogrammaning quyi burchagidagi egri strelka mavjudligi bilan farqlanadi.

Ish stolida yorliq tashkil qilish uchun Мoй кoмпютер yoki Прoвoдник yordamida kerakli obyektlar tanlab olinadi. Sichqonchaning o`ng tugmasi bilan shu obyektni belgilab, uni qo`yib yubormagan holda ish stoliga surib o`tkaziladi. So`ng tugma qo`yib yuboriladi. Ekranda ochilgan kontekst menydan Сoздание ярлика

Programmalarni avtomatik ishga tushirish

Biror — bir dastur yoki hujjatning ishlashini tezlashtirish uchun uning yorli — ini Автoзагрузка papkasiga joylab, keyin Windowsni ishga tushirish kerak. Agar siz dasturni Прoвoдник orqali ishga tushirishni xohlasangiz, kerakli dasturni toping va o`ng tugma bilan aktivlashtiring. Windowsni yuklash paytida uning oynasida shu dastur avtomatik paydo bo`ladi. Bu dasturlar tez — tez ishlatilib turiladigan bo`lsa, shu usul bilan uni ishlatishga qulaylik yaratiladi.

— Yorliqni Автoзагрузка papkasiga surib o`tkazing va sichqoncha tugmasini qo`yib yuboring. Dastur Автoзагрузка menysiga joylashadi va har gal Windowsni yuklash paytingizda shu dastur ham ishga tushadi.

— Dasturlarga kirishni tezlashtirish — dastur belgisining Мoй кoмпютер papkasidan yoki Прoвoдникдан Пуск tugmasidagi asosiy menyga surib o`tkazish orqali amalga oshiriladi. Shunda asosiy meny tarkibiga u dasturni ishga tushirish uchun qo`shimcha buyru — kiritiladi.

— Dasturni joylashtirish uchun Прoграмми menysidagi ixtiyoriy dasturni tanlab ochish mumkin, undan tashqari, bu menyda yangi papka hosil qilish mumkin.

— Biror dasturga kirishni mumkin qadar tezlashtirish uchun uning yorli — ini ish stoliga joylashtirish kerak.

Kompyuter ishlash tezligini yaxshilash

Стандартлар — Xizmatchi dasturlar menysi tarkibida diskni siqish Сжатия диска [ Drive Space] dasturi mavjud. U dastur siqish hisobiga disk hajmini bir necha marta oshirish imkonini beradi. Diskni siqish dasturi ochilgandan so`ng oynada diskning dastlabki va siqilgandan so`nggi holatlari haqida axborot paydo bo`ladi

Fayllar bilan ishlash

Windowsda fayllar bilan ishlash uchun Прoвoдник va Мoй кoмпютер oynalaridan foydalaniladi

Прoвoдник ishga tushirish uchun Пуск tugmasi bosiladi, ochilgan menydan «Dasturlar» deb yozilgan satr tanlanadi va ochilgan qism menydan Прoвoдник degan nomda sichqoncha bir marta bosiladi.

Shift tugmasini bosib turgan holda Мoй кoмпютер ning belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosilsa ham Прoвoдник ning oynasini ochish mumkin.

Прoвoдник oynasini ochishning yana bir usuli, Мoй кoмпютер belgisi ustida sichqonchaning o`ng tugmasi bosiladi. Ochilgan kontekst menydan Прoвoдник nomi tanlanadi.

Мoй кoмпютер oynasini ochish uchun uning belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosish kerak.

Bu oynalarda sarlavha qismining tagidagi qator meny qatori hisoblanadi. Uning tagidagi qatorda esa «asboblar paneli» qatori joylashgan. Agar asboblar paneli ekranda ko`rinmasa, uni Вид (Ko`rinish) menysining Панел инструментoв (Asboblar paneli) buyrug’ini tanlash yo`li bilan ekranga chiqarish mumkin.

Boshqa qurilmani tanlash uchun oynadagi shu qurilma belgisi, boshqa papkaga o`tish uchun shu papka belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosish kerak.

Ko`chirish va nusxa olish fayllar bilan ishlash vaqtida eng ko`p ishlatiladigan amallardir. Fayldan nusxa olish vaqtida asl nusxa eski joyida saqlanib qoladi va yangi joyga faylning nusxasi ko`chiriladi. Ko`chirish vaqtida esa asl nusxa joyidan o`chiriladi va ko`rsatilgan joyga uning nusxasi ko`chiriladi.

Fayllarni ko`chirish va nusxasini olish uchun quyidagilarni bajarish kerak:

– Nusxasi olinadigan va ko`chiriladigan faylni ajratish;

– Oynadagi Asboblar panelidan nusxa olish uchun «Buferga nusxasini ko`chirish» (Сопи) asbobini, ko`chirish uchun esa Вирезат/Cут — Buferga ko`chirish asbobini tanlash;

– Fayl nusxasi joylashtiriladigan qurilma yoki papkani tanlash;

– «Asboblar paneli»dan «Buferdan olib qo`yish» (Paste) asbobini tanlash.

Fayl nusxasini olishning yoki ko`chirishning boshqa usullari ham bor.

– Fayl nomida sichqoncha bir marta bosiladi va Файл menysining Oтправить— Jo`natish buyrug’i tanlanadi. Ochilgan qism menydan qayerga jo`natish kerakligi ko`rsatiladi.

– Fayl nomida sichqonchaning o`ng tugmasi bosiladi va ochilgan kontekst menydan Oтправить — Jo`natish buyrug’i tanlanadi. Ochilgan qism menydan qayerga jo`natish kerakligi ko`rsatiladi.

– Faylni sichqoncha yordamida ham ko`chirish mumkin. Bu usul Drag and drop — surish va qo`yib yuborish deb nomlanadi. Buning uchun tanlab olingan fayl nomi ustiga ko`rsatkichni olib borib, sichqoncha tugmasi bosiladi va kerakli joyga suriladi, so`ngra sichqoncha tugmasi qo`yib yuboriladi.

– Yuqoridagi usul bilan nusxa olish uchun surish vaqtida sichqonchaning o`ng tugmasi ham birga bosiladi. Tugmalarni qo`yib yuborgan vaqtda kontekst meny paydo bo`ladi. Menyning Kopirovat — Nusxa olish buyrug’i tanlanadi.

Fayl nomini o`zgartirish

Прoвoдник yoki Мoй кoмпютер oynalarida quyidagilarni bajarish kerak:

– Nomi o`zgartiriladigan fayl yoki papka tanlanadi.

– Fayl nomi yoki papka nomi ustida sichqoncha tugmasi bir marta bosiladi.

– Yangi nom klaviatura yordamida kiritiladi.

– Enter bosiladi.

Ish stolidagi belgining nomini o`zgartirish uchun, oldin shu belgi tanlanadi, keyin uning nomi ustida sichqoncha bosiladi va yangi nom kiritiladi.

Fayllarni yo`qotish

Windowsda yo`qotilgan fayl ish stolidagi Корзина nomli papkaga ko`chiriladi Корзина bo`shatilmaguncha yo`qotilgan fayllar unda saqlanib turadi. Shu sababli bexosdan yo`qotilgan fayl yana qayta tiklanishi mumkin.

Fayl yoki fayllar guruhini yo`qotish uchun yo`qotiladigan fayllar ajratiladi.

Klaviaturadan Delete tugmasini bosiladi yoki Fayl menysining Удалить — Yo`qotish buyrug’i tanlanadi, yoki asboblar panelidagi Buferga ko`chirish asbobi bosiladi. Ekranda chiqarilgan so`rovga qilayotgan ishingizni tasdiqlash uchun Да (Ha) tugmasini bosib javob beriladi.

Корзинаni bo`shatish uchun ish stolida Корзина belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosiladi. Ekranda Корзина oynasi ochiladi.

Fayl menysining Ochistit korzinu — Корзинаni bo`shatish buyrug’i tanlanadi. Bajarilgan ish tasdiqlanadi. Agar Корзина ichidagi hujjatlar qoniqtirmasa uni to`g’ridan — to`g’ri bo`shatish ham mumkin. Buning uchun Корзина belgisi ustida sichqonchaning o`ng tugmasi bosiladi. Ochilgan kontekst menydan Ochistit korzinu — Корзинаni bo`shatish buyrug’i tanlanadi.

Yo`qotilgan fayllarni qayta tiklash uchun:

– Ish stolidagi Корзина belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosiladi. Ekranda Корзина oynasi ochiladi.

– Oynadagi yo`qotilgan fayllar ro`yxatidan keraklisini topib, uni ajratish kerak.

– Fayl menysidan Vosstanovit — Qayta tiklash buyrug’i tanlanadi. Buning o`rniga fayl nomida sichqonchaning o`ng tugmasini ham bosish mumkin. Ochilgan kontekst menydan Vosstanovit — Qayta tiklash buyrug’i tanlanadi.

Fayllar haqida ma’lumotni ko`rish

Мoй кoмпютер yoki Provodnik oynalarida papkadagi fayllar haqida ma’lumotni ko`rish uchun «Asboblar paneli»dagi Tablitsa (Jadval) asbobidan foydalanish kerak. Fayl haqidagi to`liq ma’lumotda uning o`lchami, tipi, yozilgan kuni va vaqti ko`rsatiladi. Ro`yxatdagi fayllar hech narsa deyilmagan holda alfavit bo`yicha tartiblanib yoziladi. Tartiblashning boshqa ko`rinishlarini o`rnatish uchun Vid (Ko`rinish) menysining Uporyadochit znachki — Belgilarni tartiblash buyrug’idan foydalanish kerak.

Fayllarni izlash

Windowsda faylni izlash uchun uning nomidagi bir nechta simvolni kiritish kifoya. Nomida shu simvollar bor bo`lgan barcha fayllar ro`yxati ekranga chiqariladi. Bundan tashqari, agar shu fayl nomini unutgan bo`lsangiz — u, lekin uni qachon yozilganini bilsangiz, faylni yozilgan kuniga ko`ra qidirishingiz mumkin.

Faylni izlash uchun:

1. Ish stolida Пуск tugmasini bosib, ochilgan menydan Poisk (Izlash) buyrug’ini tanlang.

2. Ochilgan qism menydan Fayli i papki — Fayllar va papkalar satrini tanlang. Ekranda Poisk: Vse fayli — Izlash muloqot oynasi ochiladi

3. Muloqot oynasining Имя — Fayl nomi maydonida fayl nomini yoki uning bir qismini kiriting.

4. Papka maydonida kerakli qurilma nomini tanlashingiz mumkin.

5. Fayl yozilgan kunni ko`rsatmoqchi bo`lsangiz oynadagi Data izmeneniya (o`zgartirish kiritilgan kun) qatorida sichqonchani bosing va qaysi kundan qaysi kungacha ekanligini ko`rsating.

Oxirida Nayti — Izlash klavishasida sichqonchani bitta bosing. Izlash natijasi muloqot oynasining quyi qismida ko`rinadi.

Topilgan fayllar ro`yxatidan kerakli faylni ochish uchun uning belgisi ustida sichqonchani ikki marta bosish kerak. Agar fayllarni tipiga ko`ra, o`lchamiga yoki unda yozilgan matniga ko`ra izlamoqchi bo`lsangiz, muloqot oynasida Dopolnitelno — Qo`shimcha yozuvi ustida sichqonchani bosing va kerakli parametrlarni kiriting.

Nayti (Izlash) muloqot oynasini Provodnikdagi Servis menysining «Nayti» (Izlash) buyrug’i yordamida ham ochish mumkin.

Katalog (papka) hosil qilish

Windowsda kataloglar papkalar deb ataladi. Yangi papka hosil qilish uchun Мoй кoмпютер yoki Provodnik oynalaridan foydalanib quyidagi ishlarni bajaramiz:

– Yangi papka hosil qilmoqchi bo`lgan qurilmaga yoki papkaga o`ting.

– Fayl menysining Sozdat — Yaratish buyrug’ini tanlang.

– Ochilgan qism menydan Papka qatorini tanlang. Ekranda yangi papka belgisi paydo bo`ladi.

– Papkaga nom bering.

Agar papkani yanglishib boshqa joyda yaratgan bo`lsangiz, uni Provodnik yordamida kerakli joyga ko`chirishingiz mumkin.

Hujjatni ochish va saqlash

Windowsda hujjatni ochishning bir necha xil usulli bor. Siz quyidagilarning birontasidan foydalanishingiz mumkin:

– Мoй кoмпютер yoki Provodnik oynasida hujjat nomi oldidagi belgi ustida sichqonchani ikki marta bosing.

– Пускklavishasini bosib, ochilgan menydan Dokumenti — Hujjatlar qatorini tanlang. Uning qism menysida oxirgi ishlatilgan 15ta hujjat nomlarining ro`yxati beriladi. Kerakli hujjat nomida sichqoncha tugmasi bosiladi.

– Windows muhitida ishlovchi ixtiyoriy programma oynasida Fayl menysining Откирть — Ochish buyrug’ini ishga tushiring (7.20 — rasm).

– Ba’zi dasturlarning Fayl menysida oxirgi foydalanilgan bir nechta hujjat ro`yxati beriladi. Shulardan keraklisini tanlashingiz mumkin.

Найти — Izlash muloqot oynasida fayl nomining belgisida sichqonchani ikki marta bosing.

4. “Operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar va qobiq dasturlar” mavzusini o’qitish uslublari

DTS asosida darsning maqsadi va vazifalari:

Ta’limiy maqsad:O’quvchilarga Operatsion sistema haqida ma’lumotlarni berish va ularda ishlash ko’mikmalarini rivojlantirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: Operatsion sistema haqida o’quvchilar bilim doirasini kengaytirish , dars davomida turli fanlar bilan bog’liq holda aqliy imkoniyatlarini yanada rivojlantirish.

Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni barkamol yetuk avlod qilib tarbiyalash , ularni zamonaviy texnalogiyalar asrida cheksiz imkoniyatlar beruvchi turlitexnika va texnologiyalardan unumli va samarali foydalanib davlatimiz rivojiga xissa qo’shishlarini ta’minlash.

Dars turi: Yangi tushuncha va bilimlarni shakllantiruvchi.

Dars usuli:Interfaol

Dars jihozi: :Shaxsiy kompyuter , videoproyektor.

I. O‘quv mashg‘ulotining texnologiyasi modeli

O‘quv soati: 2 soat	Talabalar soni:
O‘quv mashg‘ulot shakli va turi	Amaliy — Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan mashg‘ulot.
Amaliy mashg‘ulot rejasi	1.O‘quv mashqulot mavzusiga kirish. 2.Asosiy tushunchalar bo‘yicha bilimlarni faollashtirish. 3.O‘quv topshriqlari mazmuni bilan tanishtirish. 4.Kichik guruhlarda ishlarni tashkillashtirish. 5.Kichik guruhlarda ish natijalari taqdimotlarini tashkiklashtirish. 6.Yakun. xulosa. Baholash.
Mashg‘ulotning maqsadi: a) Ta’limiy maqsad: Ma’lumotlar ombori va uning turlari mavzusi bo‘yicha bilimlarni chuqurlashtirish va shakillantirish. b) Tarbiyaviy maqsad: Tarixiy xotiraga sadoqat tuyg‘usini shakllantirish
Pedagogik vazifalar	O‘quv faoliyati natijalari
mavzuni mustaqil o‘rganish uchun asos yaratish; mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirish va mustahkamlashga yordam berish; to‘g‘ridan-to‘g‘ri va jamoa bo‘lib qo‘yilgan muammoni tahlil qilib va aniq qaror qabul qilishga shart-sharoit yaratish; mustaqil ishlash uchun imkoniyat yaratish; o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lishni shakllantirish; mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘mak berish.	amaliy mashg‘ulot rejalari bilan oldindan tanishib chiqib, tayyorgarlik ko‘radilar; Ma’lumotlar omborining turlarini birma-bir yoritib bera oladilar; Ma’lumotlar ombori to‘g‘risida olgan bilimlari orqali amaliyotga tatbiq eta oladilar; Ma’lumotlar ombori xususuyatlarini tahlil qiladi; kichik guruhlarda ishlagan holda o‘z oldiga qo‘ygan natijaga erishadilar.
O‘qitish metodlari	Topshiriqlar – amaliy ishlash uchun, bahs-munozara,
O‘qitish vositalari	Ma’ruzalar matni, markerlar, qog‘ozlar, doska, bo‘r.
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari	Jamoa va guruhlarda ishlash, individual ishlash.
O‘qitish shart-sharoiti	Texnik vositalar bilan ta’minlangan auditoriya.
Qaytar aloqani usul va vositalari	Og‘zaki nazorat, nazorat savollari, ,,Konvert” va ,,Qanday” texnikasi.

2. O‘quv mashg‘ulotning texnologik xaritasi

Faoliyat bosqichlari	Faoliyatning mazmuni
o‘qituvchining	talabalarning
I-bosqich. Mavzuga kirish (10 daqiqa)	1.1. O‘quv mashg‘uloti mavzusi, maqsad va vazifalarini aytadi (amaliy mashg‘ulotni o‘tkazishda oldindan topshiriq va vazifalar beradi).	Amaliy mashg‘ulotga tayyorgarlik ko‘rib keladi.
1.2. Ta’lim jarayoni interfaol usullar orqali amalga oshirishini e’lon qiladi. Talabalarni doira yoki to‘rtburchak shaklida stollar atrofida ikki guruhga bo‘ladi.	Ixtiyoriy ravishda ikki guruhga bo‘linadi.
II-bosqich. Asosiy (60 daqiqa)	2.1. ,,Konvert” texnikasidan foydalanilgan xolda har bir guruh navbat bilan konvertga solingan topshiriqlarni oladi (1-ilova).	Topshiriqni ko‘rib chiqib, savollarga javob beradi.
2.2. Topshiriqlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun 3 daqiqa, javob berish uchun esa 7 daqiqa beradi.	Reglamentga rioya qiladi.
2.3. Guruhlarga topshiriqlarni bajarish uchun yordam beradi, ularni baholash mezonlari bilan tanishtiradi. (3-ilova), baxs-munozarani boshqarib boradi. Zarur hollarda aralashadi va kerakli tomonga yo‘naltiradi.	Faol qatnashadilar.
2.4. Guruhlarning javoblarini tinglab, ularni baholaydi.	O‘z fikrlarini erkin bildiradilar.
2.5. Guruhlarga ,,T-sxema” texnikasidan foydalanilgan holda: ,,Ma’lumotlar omborining kamchliklari va afzaliklari qanday?” deb savol bilan murojaat qiladi (2-ilova).	Mustaqil diagrammani har bir guruh to‘ldiradi.
2.6. Topshiriqlarni vatman-qog‘ozlarga tushirib, taqdimotini o‘tkazishga yordam beradi. Yagona xulosa chiqarishga ko‘mak beradi va nihoyasida umumlashtiradi.	Taqdimot o‘tkazadi. G‘olib guruhlarni aniqlab, baholaydi.
III-bosqich. Yakuniy (10 daqiqa)	3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag‘batlantiradi.	Eshitadi. Aniqlaydi.
3.2. Uyga vazifa beradi: ,,Insert” texnikasidan foydalanilgan holda keyingi ma’ruza mavzusini o‘qib kelish	O‘UM ga qaraydilar

II. O’tilgan mavzu bo’yicha savol-javob o’tkazaman.

Dars o’tish jarayonida ven diogrammasi va baliq skaleti metodlaridan foydalandim. Bu dars jarayonida o’tkazilgan metodlar o’quvchilarni darsni mukamal darajada o’rganishga imkon beradi.

III. Yangi mavzu bayoni.

Dasturiy ta’minotni asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadigan operatsion sistema tushunchasiga to’liq ta’rif berish qiyin. Chunki, bir tomondan, sistema so’zi turli soha mutaxassislari tomonidan keng qo’llaniladi va turlicha talqin qilinadi; operatsiya so’zi esa to’g’ridan-to’g’ri tarjimada «amal» degan ma’noni anglatsa-da, uning tub mohiyatini bu birgina so’z bilan aniq tavsiflab bo’lmaydi. Ikkinchi tomondan, operatsion sistema faqatgina kompyuter qurilmalari va dasturlarini boshqaruvchi dasturlar majmui emas, balki unga boshqa talablar ham qo’yilishi mumkin. U holda foydalanuvchi operatsion sistemani qanday tushunishi kerak? Kompyuter ishga tushirilganda, odatda, uning qurilmalari bilan bir qatorda maxsus dastur ishga tushadi. Mazkur dastur foydalanuvchi bilan kompyuter orasidagi qulay interfeysli muloqotni ta’minlaydi va u operatsion sistema (qisqacha OS) deb yuritiladi. Odatda, operatsion sistema tashqi xotira — diskda joylashadi va shuning uchun disk operatsion sistemasi (qisqacha DOS) deb yuritiladi.

Dasturiy ta’minotni asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadigan operatsion sistema tushunchasiga to’liq ta’rif berish qiyin. Chunki, bir tomondan, sistema so’zi turli soha mutaxassislari tomonidan keng qo’llaniladi va turlicha talqin qilinadi; operatsiya so’zi esa to’g’ridan-to’g’ri tarjimada «amal» degan ma’noni anglatsa-da, uning tub mohiyatini bu birgina so’z bilan aniq tavsiflab bo’lmaydi. Ikkinchi tomondan, operatsion sistema faqatgina kompyuter qurilmalari va dasturlarini boshqaruvchi dasturlar majmui emas, balki unga boshqa talablar ham qo’yilishi mumkin. U holda foydalanuvchi operatsion sistemani qanday tushunishi kerak? Kompyuter ishga tushirilganda, odatda, uning qurilmalari bilan bir qatorda maxsus dastur ishga tushadi. Mazkur dastur foydalanuvchi bilan kompyuter orasidagi qulay interfeysli muloqotni ta’minlaydi va u operatsion sistema (qisqacha OS) deb yuritiladi. Odatda, operatsion sistema tashqi xotira — diskda joylashadi va shuning uchun disk operatsion sistemasi (qisqacha DOS) deb yuritiladi.

Operatsion sistemani qiyosiy misol yordamida tushuntirishga harakat qilamiz. Kompyuter operatsion sistemasi ishini zamonaviy uyda istiqomat qiluvchining ayrim imtiyozlari bilan qiyoslash mumkin. Masalan, televizor ko’rmoqchi bo’lsangiz, quvvat tugmasini bosishingiz, suv tarmog’idan suv olmoqchi bo’lsangiz esa jo’mrakni burashingiz yetarli. Odatda, elektr qanday hosil qilindi yoki nima uchun televizordan qo’shiq taralmoqda, toza suv qayerdan va qanday oqib kelmoqda kabi savollar bilan boshingizni qotirib o’tirmaysiz. Agar keng ko’lamdagi xizmat ko’rsatish tarmoqlari majmui, qurilmalari va xizmatchilari bo’lmaganda edi, sizga bu resurslarni (misolimizda suv, elektr toki va televizion texnologiya) olish uchun ko’pdan-ko’p ishlarni bajarish lozim bo’lar edi. Masalan, katta orolda yolg’iz qolgan kishi suv olishi uchun o’zi quduq qazishi; o’tin yoki qurilish uchun lozim bo’lgan yog’och olish uchun daraxtlarni kesishi, yo’nishi; oziq-ovqat uchun o’zi bug’doy ekishi va shu kabi ishlarni bajarishi kerak bo’ladi.

Dastlabki EHM lar ishlab chiqarilgan davrda oddiy arifmetik amalni bajarish uchun ham katta hajmdagi ishlar bajarilar edi (ifodada ishtirok etgan har bir ma’lumotni aniq bir adresda joylash; amal bajariladigan hamda natija yoziladigan barcha adreslarni ko’rsatish, javobni qanday olishni aniqlashtirish va boshqalar talab etilar edi, chunki ular dasturda ko’rsatilishi zarur edi-da). Bu kabi ishlarni osonroq hal etish uchun turli xil yordamchi dasturlar ishlab chiqildi, ishlab chiqilgan dasturlarni tartib bilan bajarishni ko’rsatish uchun yana qo’shimcha dasturlar ishlab chiqildi. Keyinchalik turli foydalanuvchiga kerakli turli dasturlarni tanlash va boshqarish uchun yana yordamchi dasturlar ishlab chiqildi. Shu tariqa yillar davomida ishlab dasturchilar yagona nom bilan birlashtirilgan, ya’ni operatsion sistema deb atalgan dasturlar majmuini ishlab chiqishdi. Shunday savolga javob beraylik: mazkur yordamchi dasturlar majmui bo’lmasa, amallar EHM da qanday bajarilgan bo’lar edi? Bunday holda foydalanuvchidan katta hajmdagi ish daftari tutib, unda tanlangan axborot EHM xotirasining qaysi joyiga kiritilishi, dastur, boshlang’ich ma’lumotlar va natijaviy axborotlar qayerda joylashishini ko’rsatish kabi ma’lumotlarni yozib yurishi talab qilinadi. Agar siz EHM ning tashqi qurilmalari (klaviatura, printer, disk yurituvchi va boshqalar)ni ishlatmoqchi bo’lsangiz, har safar ana shu qurilmalar bilan aloqani tiklovchi, ularni boshqaruvchi maxsus dastur tayyorlashingiz kerak bo’ladi. Shuningdek, qurilmalar ishlashi bilan bog’liq turli ishlarni nazorat qilishingiz lozim bo’lar edi. Demak, yordamchi dasturlarning xizmati beqiyos ekan. Ta’kidlash lozimki, kompyuterlarning texnikaviy holatiga ko’ra, ulardagi operatsion sistemalar turlicha bo’ladi, shunday bo’lsa-da, ularning vazifasi bir: foydalanuvchi qulay interfeysga ega bo’lishi uchun ichki va tashqi qurilmalarning birgalikda ishlashini ta’minlashdan iborat.

Operatsion sistema foydalanuvchi bilan muloqot o’rnatadi, boshqa dasturlarni bajarishga yo’llaydi, kompyuterning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi joylar va hokazo) taqsimlaydi. U foydalanuvchiga dasturlarni ishga tushurish, turli ma’lumotlarni ularga yo’llash va ulardan olish, dastur ishini boshqarish, kompyuter va ularga birlashtirilgan qurilma parametrlarini o’zgartirish, resurslarni qayta taqsimlash imkoniyatini beradi. Sodda qilib aytganda, shaxsiy kompyuterda ishlash — operatsion sistema bilan muloqot demakdir. Shaxsiy kompyuter operatsion sistemalaridan butun dunyoda millionlab kishilar foydalanadilar. Hozirgi axborot texnologiyalari davrida kompyuterning operatsion sistemasi bilan tanishish telefonda qo’ng’iroq qilish va televizorni elektr manbayiga ulash ko’nikmasi, ma’lumotnoma va lug’atlardan, pochtadan va bankdan foydalanish ko’nikmalari kabi zarur bo’lmoqda. Biror bir operatsion sistemaning tavsifi bir nechta kitoblarni to’ldiradi, uni to’liq o’rganish uchun esa yillar zarur bo’ladi. Baxtimizga, operatsion sistemalardan unumli foydalanish uchun juda ham kam narsani, ya’ni uning umumiy ishlash tamoyillari va asosiy amallarni bajarishni bilish kifoya. Chunki, hozirgi operatsion sistemalar juda ko’p amallarning bajarilishida biz bilishimiz shart bo’lmagan vazifalarni, masalan, o’qiydigan kallaklarni aniq bir sektorga qanday o’rnatishni, aniq bir yo’ldan axborotni o’qishni, diskdagi bo’sh joyni topishni va unga fayl yozishni qanday amalga oshirilishini bizdan berkitadi. Shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi operatsion sistema CP/M (Control Programm for Microcompyuters) deb nomlanib, u 1973- yilda Digital Research kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Operatsion sistemalar juda ko’p bo’lib, ularga quyidagilarni misol qilish mumkin: MS DOS, PRO DOS, OS/2, FreeBSD, MICROSOFT WINDOWS, UNIX, LINUX, MAC OS. Shaxsiy kompyuterlarning operatsion sistemalari bir necha parametrlar bilan farq qiladilar.

Bir masalali operatsion sistemalar foydalanuvchiga bir vaqtning o’zida kompyuterda faqat bitta amaliy vazifani hal etishga imkon beradi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, bunday sistemalar odatda bitta dasturni asosiy tartibda va yana bitta qo’shimcha dasturni asosiy dastur tarkibida ishga tushirish imkoniyatini beradi. Masalan, asosiy tartibda matn protsessorini, qo’shimcha sifatida chop etish dasturini ishga tushirish mumkin. Ko’p masalali operatsion sistemalar bir vaqtning o’zida bir necha dasturni ishga tushirish imkoniyatini beradi. Bu dasturlar bir-birlariga monelik qilmagan holda parallel ishlaydilar. Masalan, bir dastur odam bilan shaxmat o’ynashi, ikkinchisi modem orqali boshqa kompyu- terlardagi axborotlarni tekshirishi, uchinchisi musiqa eshittirishi mumkin. Bir masalalik operatsion sistemalar sodda, ixcham va kichik resursli kompyuterlarda ishlatilgan, lekin ular ko’p masalalik operatsion sistemalarga ishlash qulayligi nuqtayi nazaridan yutqazdilar va, shuning uchun ham, ular tez amaliyotdan olib tashlandi. Bir foydalanuvchili operatsion sistemalar kompyuterda faqat bir kishining ishlashiga imkon beradi. Bu holda, albatta, bir necha foydalanuvchi kompyuterdagi axborotlardan foydalanish uchun navbat bilan ishlashi mumkin va barcha axborot hamma foydalanuvchi uchun ochiq bo’ladi. Ko’p foydalanuvchili operatsion sistemalarda har bir foydalanuvchi umumiy axborotlardan va parolini kiritib faqat o’ziga tegishli bo’lgan shaxsiy axborotlardan foydalanishi mumkin.

Ba’zi ko’p foydalanuvchilik operatsion sistemalar (masalan, UNIX) bir vaqtning o’zida bir kompyuterda bir necha foydalanuvchi ishlashiga imkoniyat beradi. Har qanday operatsion sistemadan quyidagi sifatlarning bo’lishi talab etiladi:

1. Ishonchlilik. Sistema o’zi boshqarayotgan kompyuter qurilmalari kabi ishonchli bo’lishi kerak. Agar dasturda yoki qurilmada biror xato uchrasa, uni sistema topa olishi va bu xatoni tuzatishga harakat qilishi, hech bo’lmaganda, shu xato tufayli foydalanuvchi dasturiga yetkaziladigan zararning oldini olishi kerak.

2. Himoyalash. Ixtiyoriy foydalanuvchi o’z ishiga boshqa foydalanuvchilarning monelik qilishini õohlamaydi. Shu sababli sistema foydalanuvchilarni dastur va ma’lumotlarini o’zgalar xatolari ta’siridan hamda aralashuvidan himoya qilishi lozim.

3. Samaradorlik. Odatda operatsion sistemaning o’zi EHM ning katta resursini egallaydi. Bu resurslar foydalanuvchi ixtiyoriga berilmaydi. Demak, sistemaning o’zi ancha ixcham bo’lishi va EHM resurslarini har tomonlama samarali boshqarishi lozim.

4. Qulaylik. Operatsion sistemada ko’p hollarda bir paytda ikki va undan ortiq foydalanuvchi ishlaydi. Ular operatsion sistema orqali turli maqsadli va turli algoritmli masalalarni hal qiladi. Ravshanki, bunday holda har bir foydalanuvchiga keng qulayliklar yaratilishi talab etiladi. Shu bois, mazkur xususiyat operatsion sistemaning muhim xususiyati hisoblanadi.

Hozirgi kundagi operatsion sistemalarning quyidagi xarakterli tomonlarini ajratish mumkin:

• ma’lumotlarni xotirada saqlashni tashkil etish vositasi — fayl sistemasidan foydalanish;

• imkoniyatlari turlicha chegaralangan ko’p foydalanuvchilik imkoniyati mavjudligi;

• vaqtni taqsimlash asosidagi ko’pmasalalilik.

Har qanday operatsion sistema, asosan, quyidagi 3 ta vazifani bajaradi:

1. qurilmalarni (printer, klaviatura, disk yurituvchi va boshqalar) boshqarish;

2. dasturlarni boshqarish (yuklash, bajarish va boshqalar);

3. buyruqlar va ko’rsatmalarni bajarish.

XULOSA

Ushbu kurs ishini bajarish jarayonida Operatsion Sistema haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ldim. Operatsion Sistema turlari va ularning ishlash prinsipi haqidagi ma’lumotllar haqida kurs ishimda to’liq to’xtalib o’tdim. Operatsion sistemada ishlatiladigan qobiq dasturlar va amaliy dasturlar paketi haqida ma’lumotlarga ega bo’ldim. Windows operatsion sistemasidan tashqari UNIX operatsion sistemasi haqida ham ma’lumotlar topladim.UNIX operatsion sistema o’rnatilgan bitta kuchli server ko’p sonli foydalanuvchilarga xizmat ko’rsata oladi. Bunda faqat bitta sistema administrator kabi ishlatiladi. Sistema ko’p sonli vazifalarni bajara oladi, masalan, hisoblash serveri, tarmoq serveri, ma’lumotlar ombori serveri va boshqalar;

• yagona standartlarning mavjudligi, ya’ni turli naqllarida ham arxitekturasi va interfeysi yagonaligi;

• sodda va kuchli modulli foydalanuvchi interfeysining mavjudligi.

Maxsus vazifalarni hal eta oladigan utilitlar asosida murakkab tuzilmalar tashkil etish mumkin;

• yagona va oson xizmat ko’rsatiladigan fayl sistemasining

qo’llanganligi. UNIX fayl sistemasi orqali faqat diskdagi ma’lumotlarni olish emas, balki ishchi stansiyalarga, printerlarga, tarmoqqa kirish imkoni bor;

• juda ko’p, shu jumladan, erkin ilovalarning mavjudligi. Bunga misol qilib oddiy matn muharrirlaridan tortib juda murakkab ma’lumotlar omborini boshqarish sistemalarini keltirish mumkin.

Bundan tashqari bu operatsion Sistema juda kuchli operatson sitema ekanligini bildim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Abduqodirov A.A., Hayitov A.G‘., Shodiyev R.R. ,,Axborot texnologiyalar” Akad. litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik- T: — “O‘qituvchi”, 2003.-yil.

2. U. Yu. Yuldashev. R. R. Boqiev. ―,,Informatika” Toshkent 2002 yil.

3. S.S. Simonovich i dr. Prakticheskaya informatika M: — AST press 2001 g.

4. Ayupov R.X, Ismoilov S.I, Xususiy kompyuterda ishlash/ “Microsoft Word 2000 matn muxarriri” TMI, 2002-yil.

5. S.S. Qosimov, A.A. Obidov. ,,Excelda amaliy ishlar uchun qo‘llanma” “Moliya” nashriyoti.

6. V.L.Brоydо “Оfis texnikasi: bоshqarish va ish yuritish uchun” Tоshkent. ,,Mehnat” -2001 yil.

7. http://ziyonet.uz/Ma’lumotlar_ombori_haqida_tushuncha.

8. http://Arxiv.uz/Refarat/Ma’lumotlar_bazasini_boshqarish_tizimi/

9. https://uz.m.wikipediya.org/wiki/

1 Xalq so‘zi. 2001 yil, 24 may. № 101 (2663). 1-sahifa.

2 Xalq so‘zi. 2002 yil, 1 iyun. № 116 (2944). 1-2-sahifa.

KOMPYUTER OPERATSION SISTEMALARI.

Reja:

1. Operatsion sistema tushunchasi.

2.  Operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar.

3. Operatsion sistemaning ichki va tashqi buyruqlari.

4. WINDOWS operatsion sistemasi.

5. Fayllar va kataloglar

1. Operatsion sistema tushunchasi.

             «Operatsion sistema» tushunchasiga aniq ta`rif berish qiyin. Chunki «sistema» so’zi turli soha mutaxassislari tomonidan keng qo’llaniladi va turlicha talqin qilinadi; «operatsion» so’zi esa to’g’ridan-to’g’ri tarjimada «amal» degan ma`noni anglatsada, uning tub mohiyatini bu birgina so’z bilan aniq tavsiflab bo’lmaydi.
          Xo’sh, unda «Operatsion sistema»ni qanday tushunish kerak?

Avval uning foydalanuvchisi to’g’risida fikrlashaylik.

«Operatsion sistemaning foydalanuvchisi» tushunchasi ham ancha keng tushuncha bo’lib, oddiy qilib aytganda, foydalanuvchi-mazkur sistemada ishlashi mumkin bo’lgan shaxs.

Kompyuter ishga tushirilganda, odatda uning qurilmalari bilan bir qatorda maxsus dastur ishga tushadi. Mazkur dastur foydalanuvchi bilan kompyuter o’rtasidagi muloqatni ta`minlaydi va bu muloqat operatsion sistema deb yuritiladi.

^

EHM operatsion sistemasi ishini zamonaviy uyda istiqomat qiluvchining ayrim harakatlari bilan qiyoslash mumkin. Masalan, elektr chirog’ini yoqmoqchi bo’lsangiz, ulagichdagi tugmani bosishingiz, suv tarmog’idan suv olmoqchi bo’lsangiz, jo’mrakni burashingiz etarli. Keng ko’lamdagi xizmat ko’rsatish qurilmalari va tarmoqlari majmuisiz, bu resurslar (misolimizda suv va elektr toki) ni olish uchun ko’pdan-ko’p ishlarni bajarish lozim bo’lar edi. Masalan, katta orolda yolg’iz qolgan kishi suv olishi uchun o’zi quduq qazishi; o’tin yoki qurilish uchun lozim bo’lgan yog’och olish uchun daraxtlarni kesishi, yo’nishi; oziq-ovqat uchun o’zi bug’doy ekishi va shu kabi ishlarni bajarishi kerak bo’ladi.

EHM yaratila boshlagan davrda unda biror arifmetik amalni bajarish uchun katta hajmdagi ishlar qilinar edi (amalda ishtirok etgan har bir ma`lumotni aniq bir adresda joylash; amal bajariladigan va natija yoziladigan barcha adreslarni bilish talab etilar edi, chunki ular dasturda ko’rsatilishi kerak edida). Bu ishlarni hozirgi kunda osongina hal qilish mumkin, chunki ko’p ishlarni engillashtirishga qaratilgan dasturlar (foydalanuvchiga yordamchi dasturlar) majmui ishlab chiqilgan va u amaliy masalalarni hal qilishda qo’l kelmoqda.

Xo’sh, mazkur «yordamchi» dasturlar majmui bo’lmasa, amallar EHMda qanday bajarilgan bo’lar edi?

Bunday holda foydalanuvchidan katta hajmdagi ish daftari tutib, unda tanlangan axborot EHM xotirasining qaysi joyiga kiritilishi, dastur, boshlang’ich ma`lumotlar va natijaviy axborotlar qaerda joylashishini ko’rsatishi talab qilinadi.

             Agar siz EHMning tashqi qurilmalari (klaviatura, printer, diskyurituvchi va boshqalar)ni qo’llamoqchi bo’lsangiz, har safar ana shu qurilmalar bilan aloqani tiklovchi, ularni boshqaruvchi maxsus dastur tayyorlashingiz kerak. Shuningdek qurilmalar ishlashi bilan bog’liq turli ishlarni nazorat qilishingiz lozim bo’lar edi. Demak, «yordamchi» dasturlarning xizmati beqiyos ekan.

       Ta`kidlash lozimki, kompyuterlarning texnikaviy holatiga ko’ra, ulardagi operatsion sistemalar turlicha bo’ladi, shunday bo’lsada, ularning vazifasi yagona — ichki va tashqi qurilmalarning birgalikda ishlashini ta`minlashdan iborat.
            EHM «dasturli ta`minoti», «texnik ta`minoti» va » operatsion sistema» o’rtasidagi uzviy bog’lanishni quyidagicha ifodalash mumkin.

Dasturli ta`minot o’z vazifalarini bajarishda tashqi qurilmalarni apparatli («vositaviy») asos sifatida ishlatsa, operatsion sistema dasturli ta`minot amallarini dasturli asos sifatida ishlatadi.

Bajaradigan vazifalaridan qat`iy nazar, operatsion sistema quyidagi sifatlarga ega bo’ladi:

1. Ishonchlilik. Sistema o’zi boshqarayotgan kompyuter qurilmalari kabi ishonchli bo’lishi kerak. Agar dasturda yoki qurilmada biror xato uchrasa, uni sistema topa olishi va bu holatni tuzatishga harakat qilishi, hech bo’lmaganda, shu xato tufayli foydalanuvchi dasturiga etkaziladigan zararning oldini olishi kerak.
           2. Himoyalash. Ixtiyoriy foydalanuvchi o’z ishiga boshqa foydalanuvchilarning ha-laqit qilishini xohlamaydi. Shu sababli sistema foydalanuvchilarni dastur va ma`lumotlarini o’zgalar xatolari ta`siridan hamda aralashuvidan himoya qilishi lozim.
            3. Samaradorlik. Odatda operatsion sistemaning o’zi EHMning katta resursini egallaydi. Bu resurslar foydalanuvchi ixtiyoriga berilmaydi. Demak, sistemaning o’zi ancha ix-cham bo’lishi va EHM resurslarini har tomonlama samarali boshqarishi lozim.

4. Qulaylik. Operatsion sistemada ko’p hollarda bir paytda ikki va undan ortiq foydalanuvchi ishlaydi. Ular operatsion sistema orqali turli maqsadli va turli algoritmli masalalarni hal qiladilar. Ravshanki, bunday holda har bir foydalanuvchiga keng qulayliklar yaratilishi talab etiladi. Shu bois mazkur xususiyat operatsion sistemaning muhim xususiyati hisoblanadi.

2.  ^

Hozirda turli xil operatsion sistemalar mavjud bo’lib, ularni tashkil etuvchi dasturlar tizimini MS DOS (Microsoft Disk Operation System — «Microsoft firmasida yaratilgan diskli operatsion sistema») operatsion sistemasi misolida ko’rib chiqamiz.

Operatsion sistemalar kompyuter dasturlari orasida eng murakkabi bo’libgina qolmay, ular kompyuterni nafaqat amalda bajarishga, balki o’zi bajarayotgan ishlarni ham nazorat qilishga majbur etadi. Mazkur dasturlar bizning vazifalarimizni bajarish uchun emas, balki bizning ko’rsatmalarimizni bajarishda kompyuter qurilmalarida biror kamchilik, muammo yuzaga kelmasligi uchun yaratiladi va qo’llaniladi.

DOS asosan quyidagi uchta vazifani bajaradi:

• qurilmalarni (printer, klaviatura, diskyurituvchi va boshq.) boshqarish;
• dasturlarni boshqarish (yuklash, bajarish va boshq.);
• buyruqlar va ko’rsatmalarni bajarish.

             MS DOS quyidagi asosiy qismlardan iborat:

• Ma`lumotlarni xotiraga kiritish va chiqarish dasturi (BIOS nomi bilan ifodalangan);
• Operatsion sistemani faollashtiruvchi dastur (Boot Record);
• Ma`lumotlarni kiritish-chiqarish sistemasini kengaytirish moduli (BIO.COM);
• Amallar bajarishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan uzilishlarni tahlil qilish moduli (DOS.COM);
• Buyruq protsessori (COMMAND.COM).

            (Qavs ichida dasturlarning IBM PC guruhiga mansub kompyuterlarda ishlatiladigan nom-lari berilgan. Odatda BIO.COM va DOS.COM nomining oldiga shu sistemani ishlab chiqar-gan firmaning belgisi qo’yiladi, masalan, IBMBIO.COM va IBMDOS.COM).

            ^ Buyruq protsessori (COMMAND.COM) sistemali diskning ixti-yoriy joyida joylashishi mumkin. Buyruq protsessorining asosiy vazifasi foydalanuvchilarning DOSga yuborilgan buyruq yoki ko’rsatmalarini qabul qilish, tahlil qilish va, lozim bo’lganda, bajarish hamda foydalanuvchi dasturlarining buyruqlarini qayta ishlashdan iborat.

3. ^

Foydalanuvchi va EHM o’rtasidagi muloqat foydalanuvchi tomonidan DOSga ketma-ket beriladigan buyruqlar va ko’rsatmalar asosida tashkil etiladi. Bu buyruqlar DOS tushunadigan til va shaklda bo’lishi kerak. Har bir buyruq o’z nomiga ega. Buyruqlar nomlaridan tashqari turli o’lchamlar hamda kalitlarga ega bo’lishi mumkin. Buyruq nomini klaviatura yordamida ekranga yozib,

tugmasini bosish bilan buyruqni kompyuter tomonidan bajarilishiga uzatish ishi tugallanadi.

DOS buyruqlari disklarni ishga tayyorlash, magnit disklaridagi axborotlarni ko’chirish, o’chirish, displeyning ishlash holatini o’zgartirish, matnlarni displeyga yoki chop etish quril-masiga chiqarish kabi vazifalarni bajaradi.

Ular ichki va tashqi buyruqlarga bo’linadi. COMMAND.COM dasturida mujassamlashgan buyruqlar ichki buyruqlar deb atalsa, DOS tashqi buyruqlari operatsion sistema bilan bir-galikda tavsiya etiladigan alohida-alohida dasturlardan iborat.

4.^

Operatsion sistemalarning rivojlanishi foydalanu-vchining turli talablari asosida xotirada kam joy egallaydigan, kompyuter ichki resurslarini optimal boshqaradigan va bir vaqtda bir necha xil dasturlarning ishlashini ta`minlay oladigan sistemalarning yaratilishiga olib keldi. Natijada 1990 yilda WINDOWS 3.0 dasturlar tizimi yaratildi. Uning asosiy afzalligi bir vaqtda bir nechta dasturlar bilan ishlash imkoniyatidir. WINDOWS 3.0 to’la jadval rejimda ishlashi foydalanuvchining kompyuter bilan muloqatini engillashtirdi. Lekin u MS-DOS operatsion sistemasi boshqaruvida ishga tushirilishi sababli mustaqil operatsion sistema emas, balki grafik muxit sifatida tan olindi.

1995 yilning sentyabr oyida IBM PC kompyuterlari uchun ishlab chiqilgan WINDOWS-95 birinchi grafik operatsion sistema bo’ldi.

             «^ » inglizcha so’z bo’lib, o’zbekchada «oyna«, «lavha» deb, WINDOWS so’zi esa «oynalar«, «lavhalar» deb tarjima qilinadi. Mazkur sistemaning boshqalardan farqli tomoni shundaki, uning yordamida bir vaqtda ham matnli, ham grafikli, ham hisob-kitobli, ham turli boshqaruv dasturlarini ishlatish imkoniyati mavjud. Shu bois uni gohida integrallashgan sistema, deb ham ataydilar. Foydalanuvchi uchun barcha qulayliklarga ega bo’lgan bunday operatsion sistemaning yaratilishi jadallik bilan texnik qurilmalarni rivojlanishiga va shaxsiy kompyuterlarni keng omma tomonidan qo’llanilishiga olib keldi. WINDOWS dasturining o’zi qisqa vaqt ichida bir necha variantda yaratildi. 1998-yilning yozida yaratilgan WINDOWS-98 yuqori darajadagi ishonchliligi, bezagining yaxshilanganligi, o’z-o’zini «tuzatish» va rivojlantirish uchun maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi. Kompyuterlarning jadallik bilan rivojlanishi va operatsion sistemalarga qo’yilayotgan talabning ortib borishi 1999 yil oxiriga kelib WINDOWS-2000 operatsion sistemasining yaratilishiga olib keldi. U kompyuter resurslaridan yanada to’laroq foydalanish imkonini berdi.

            Foydalanuvchining ixtiyoriga ko’ra WINDOWS sistemasi tarkibiga boshqa dasturlarni ham kiritish mumkin. Xozirda WINDOWS sistemasi tarkibida ishlashga mo’ljallangan juda ko’p maxsus dasturlar majmuasi yaratilgan va yaratilmoqda. Masalan Microsoft Office dasturlar tizimi ixtiyoriy korxona ish yuritishida foydalananadigan hujjatlarni tayyorlash, turli xisob-kitob ishlarini va boshqa o’nlab amallarni bajarish imkonini beruvchi dasturlarni o’z ichiga oladi. WINDOWS sistemasining afzalliklaridan yana biri shundaki, u bir muxitda ishlaydigan dasturlar o’rtasida ma`lumot almashinishi va uning sifatli bo’lishini ta`minlaydi. 

^

Fayl — («file»-inglizcha, «ma`lumot») biror nomga ega bo’lgan va kompyuterning tashqi xotirasida joylashgan bir turdagi ma`lumotlar majmuidir. Bu ma`lumotlar matn, chizma, dastur va h.k. bo’lishi mumkin.

Turli operatsion sistemalar fayl nomlariga turlicha talablar qo’yadi. Masalan, MS-DOS (IBM, «Iskra» kompyuterlarida), Mikrodos («Korvet») kabi operatsion sistemalarda fayl nomi 8ta belgidan oshmasligi va lotin xarflari, raqam va ba`zi maxsus belgilarda ifodalanishi mumkin; Pravets-8 kompyuterlarida keng qo’llaniladigan DOS-3.3 operatsion sistemasida esa fayl nomi 37tagacha belgiga ega bo’lib, unda lotin harflari bilan bir qatorda kirill harflari ham ishlatilishi mumkin.

Fayl nomining kengaytmasini yozish majburiy emas, lekin u faylda saqlanayotgan ma`lumot turini bildirgani sababli, undan foydalanishda qulaylik tug’diradi. Ko’pgina dasturlar fayl nomi kengaytmasini o’zlari qo’shib yozadilar. Bu kengaytmadan mazkur fayl qaysi dastur tomonidan tashkil etilganini bilib olish mumkin. Masalan:

com, exe — kompyuter «tili»ga o’girilgan dasturlar yoki buyruqlar ketma — ketligini o’z ichiga olgan fayllar kengaytmasi;

bat — buyruqlar majmuini o’z ichiga olgan fayllar;

        bas — Beysik dasturlash tilida yaratilgan dastur;

         pas — Paskal dasturlash tilida hosil qilingan dastur;

          chi — ChiWriter matn muharririda hosil qilingan matn.

bat kengaytmali fayllar, ya`ni buyruq fayllari matn ko’rinishida bo’lib, u operatsion sistema buyruqlaridan tuziladi. Bunday fayllar ketma-ket bajarilishi lozim bo’lgan bir nechta buyruq yoki fayllarni har safar qaytadan yozmaslik uchun tashkil qilinadi. Buyruq fayllari matn mu-harrirlari yordamida hosil qilinishi mumkin.

Kataloglar. EMDlarda fayl nomlari kataloglarda joylashadi. Kataloglar direktoriyalar deb ham yuritiladi. Katalog — bu fayllar nomlari, ularning hajmi, atributlari (xususiyatlari), so’nggi yangilangan vaqti va h.k.lar saqlanadigan EMDdagi maxsus joy. Agar katalogda biror fayl nomi bo’lsa, shu fayl mazkur katalogda joylashgan deb aytiladi. EMDda bir nechta katalog bo’lishi mumkin. Har bir katalogda bir qancha fayllar joylashishi mumkin, lekin har bir fayl faqat bitta katalog ro’yxatida bo’ladi.

Kataloglar aslida maxsus ko’rinishdagi fayllar bo’lib, bosh (ildiz) katalog bundan mustasno. Har bir katalog o’z nomiga ega bo’lib, u boshqa bir katalog ro’yxatida bo’lishi ham mumkin. Katalog nomiga qo’yiladigan talablar fayl nomiga qo’yiladigan talablar bilan bir xil. Odatda katalog nomiga kengaytma qo’llanilmaydi. Agar X katalog Y katalog ro’yxati ichida joylashsa, X katalog Y katalogning katalog osti, Y esa X ning katalog usti yoki ona katalogi deb yuritiladi.

Katalog — fayl emas, balki fayllar yozish va katalog osti ochish uchun joy ajratishdir.

Savol va topshiriqlar

1. Operatsion sistemaga batafsil ta`rif berish mumkinmi? Javobingizni asoslang.
2. «Operatsion sistema» deganda nimani tushunasiz?
3. Dasturlash sistemasi, texnik ta`minot va operatsion sistema o’rtasidagi bog’lanishni tushuntirib bering.
4. Operatsion sistemaning xususiyatlarini so’zlab bering.

5. Windows operatsion sistemasi MS DOS dan qanday farqlanadi?
6. Fayl nima? Uning nomi qanday ifodalanadi?
7. Fayl kengaytmasi nimani ifodalaydi va uning qanday turlari mavjud?
8. Katalog nima?

9. Joriy katalog nima?

Tarkib

• Operatsion tizim nima uchun kerak?
• Magistr nazorati
• Foydalanuvchi va apparat o’rtasida vositachi
• Ilovalarni ishga tushirish
• maqsadlar
• Operatsion tizimning tarkibiy qismlari
• Yadro
• Jarayonni bajarish moduli
• Interrupt Module
• Xotirani boshqarish moduli
• Ko’p vazifali modul
• Xavfsizlik moduli
• Foydalanuvchi interfeysi moduli
• Ma’lumotlarni boshqarish moduli
• Operatsion tizimlarning turlari
• Haqiqiy vaqtda operatsion tizim (RTOS)
• Bitta foydalanuvchi, bitta vazifa
• Bitta foydalanuvchi, ko’p vazifali
• Ko’p foydalanuvchi
• Xususiyatlari
• Foydalanuvchi interfeysi
• Ishni boshqarish
• Vazifalarni boshqarish
• Qurilma bilan ishlash
• Xavfsizlik
• Eng ko’p ishlatiladigan operatsion tizimlar
• Windows
• OS X
• Linux
• Android
• Atari
• BlackBerry OS
• JavaOS
• FreeBSD
• Adabiyotlar

The OS kompyuter tizimining ishlashidagi asosiy komponentlar bilan ishlash uchun ishlab chiqilgan dastur bo’lib, masalan, turli xil apparat moslamalariga buyruqlar berish va bajariladigan turli xil dasturlarga asosiy xotira kabi tizim resurslarini berish.

Bu barcha amaliy dasturlar va yordamchi dasturlarning ishlashi uchun zarur bo’lgan dasturiy ta’minot. Bundan tashqari, u amaliy dasturlar va kompyuter texnikasi o’rtasida o’zaro aloqalarni yaxshilash uchun ko’prik bo’lib ishlaydi.

Operatsion tizim tizimning dasturiy ta’minotidan iborat bo’lib, ular kompyuterning ishga tushishi va ishlashi uchun zarur bo’lgan asosiy dasturlardir. Har qanday ish stoli, planshet va smartfonda qurilmaning asosiy funksiyalarini ta’minlash uchun operatsion tizim mavjud.

Uning asosiy maqsadi kompyuter tizimidan foydalanishda qulaylik yaratish, shuningdek, qo’shimcha qurilmalardan samarali tarzda foydalanishdir. Operatsion tizim asosiy vazifalarni bajaradi, masalan, klaviatura kiritilishini qabul qilish, ko’rsatmalarga ishlov berish va chiqishni ekranga yuborish.

Magistr nazorati

Operatsion tizim bu kompyuterni asosiy boshqaruvi vazifasini bajaradigan dastur. U yoqilganda, uni yuklaydigan narsa kichik yuklash dasturi.

Qo’shimcha tizim modullarini kerak bo’lganda yuklash mumkin bo’lsa ham, yadro yoki yadro deb nomlanuvchi asosiy qism har doim xotirada bo’ladi.

Kompyuterlar birinchi marta kiritilganda foydalanuvchi ular bilan buyruq satrining interfeysi orqali o’zaro aloqada bo’lgan, bu esa yozma buyruqlarni talab qiladi. Hozirda deyarli barcha kompyuterlar GUI (grafik foydalanuvchi interfeysi) operatsion tizimidan foydalanadilar, ulardan foydalanish va ishlash ancha oson.

Katta tizimlar uchun u muhim vazifalarni bajaradi. U bir vaqtning o’zida ishlaydigan turli xil dasturlarning bir-biriga xalaqit bermasligiga ishonch hosil qilib, yo’l harakati politsiyasi singari harakat qiladi.

Operatsion tizim xavfsizlik uchun ham javobgardir, ruxsatsiz foydalanuvchilar tizimga kira olmasligini ta’minlaydi.

Foydalanuvchi va apparat o’rtasida vositachi

Kompyuter tizimida apparat faqat mashina kodini tushunishi mumkin, 0 va 1 ko’rinishida, bu oddiy foydalanuvchi uchun hech qanday ma’noga ega emas.

Vositachi vazifasini bajaradigan va tizimda mavjud bo’lgan barcha jarayonlar va resurslarni boshqaradigan tizim zarur.

Operatsion tizim inson va apparat o’rtasidagi interfeys sifatida belgilanishi mumkin.Bu barcha jarayonlarning bajarilishi, fayllar va protsessor bilan ishlash, resurslarni taqsimlash va boshqa ko’plab vazifalarning kafilidir.

Operatsion tizim birinchi navbatda kompyuterning foydalanuvchi interfeysi vazifasini bajarishi sababli, u sizning qurilmangiz bilan o’zaro aloqangizda muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun, ko’plab foydalanuvchilar ma’lum bir operatsion tizimdan foydalanishni afzal ko’rishadi.

Ilovalarni ishga tushirish

Dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilari dasturlarni yaratishda, ularni ma’lum bir operatsion tizim uchun yozishlari kerak. Buning sababi shundaki, har bir operatsion tizim apparatura bilan har xil ravishda aloqa qiladi va dasturchi foydalanishi kerak bo’lgan ma’lum dastur dastur interfeysiga (API) ega.

Ko’pgina mashhur dasturlar bir nechta operatsion tizimlar uchun ishlab chiqilgan o’zaro faoliyat platformalar bo’lishiga qaramay, ba’zilari faqat bitta operatsion tizim uchun mavjud.

Dasturlar fayllarni boshqarish va foydalanuvchi interfeysi bilan bog’liq bo’lgan barcha operatsiyalarni bajarishi uchun operatsion tizim bilan aloqa o’rnatadi.

maqsadlar

Operatsion tizimning maqsadi — apparat va dasturiy ta’minotni boshqarish va tartibga solish, u joylashgan qurilmaning to’g’ri ishlashi.

— Foydalanuvchilarning apparat manbalari tafsilotlarini yashirish.

— Kompyuter tizimini samarali foydalanish uchun qulay holga keltiring.

— kompyuter tizimining resurslarini boshqarish.

— foydalanuvchilarga kompyuter tizimidan foydalanish uchun qulay interfeysni taqdim etish.

— foydalanuvchilar va dasturlar o’rtasida resurslarning samarali va adolatli almashinuvini ta’minlash.

— Kim qaysi manbadan foydalanayotganini kuzatib boring, manba so’rovlariga avtorizatsiya qiling va turli dasturlar va foydalanuvchilarning qarama-qarshi so’rovlariga aralashing.

Operatsion tizimning tarkibiy qismlari

Barcha komponentlar kompyuter tizimining turli qismlari birgalikda ishlashi uchun mavjud.

Yadro

Bu kompyuterning barcha qurilmalari ustidan boshqarishning eng asosiy darajalaridan birini ta’minlaydi. Yadro operatsion tizimning markaziy qismidir. Dastlab u yuklanadi va asosiy xotirada qoladi.

Dasturlar uchun RAM xotirasidan foydalanish imkoniyatini boshqaring, qaysi dasturlarning resurslardan foydalanish imkoniyatini aniqlang. U har doim optimal ishlash uchun CPU ish holatini amalga oshiradi.

Jarayonni bajarish moduli

Operatsion tizim amaliy dastur bilan apparat o’rtasida interfeysni ta’minlaydi, shunday qilib dasturiy ta’minot operatsion tizimda tuzilgan printsiplar va protseduralarga amal qilish orqali apparatga ulanishi mumkin.

Interrupt Module

Uzilishlar juda muhimdir, chunki ular operatsion tizimning atrof-muhitga javob berishlari uchun ishonchli usulni taqdim etadi.

Interrupt — bu kompyuterga ulangan qurilmadan yoki kompyuter ichidagi dasturdan kelib chiqib, nima qilishini aniq belgilab olish uchun operatsion tizimga kerak bo’lgan signal.

Interruptni olgandan so’ng, kompyuter har qanday ishlaydigan dasturni to’xtatib qo’yadi, uning holatini saqlaydi va uzilish bilan bog’liq bo’lgan operatsion tizim kodini bajaradi.

Xotirani boshqarish moduli

U xotirani boshqarishning barcha jihatlariga javobgardir. Bu dastur boshqa dastur ishlatayotgan xotiraga zid kelmasligini ta’minlaydi.

Ko’p vazifali modul

Bitta kompyuterda bir nechta mustaqil dasturlarning ishlashini tavsiflaydi. Operatsion tizim ushbu dasturlarning qaerdaligini ko’rish va ma’lumotni yo’qotmasdan boshqasidan ikkinchisiga o’tish qobiliyatiga ega.

Bu vaqtni taqsimlash yordamida amalga oshiriladi, bu erda har bir dastur kompyuterning ishlash vaqtining bir qismini ishlatadi.

Xavfsizlik moduli

Agar kompyuter bir vaqtning o’zida bir nechta jarayonlarning ishlashiga imkon bersa, u holda bu jarayonlar har birining faoliyatini ta’minlashi kerak.

Operatsion tizim qayta ishlashga ruxsat berilishi kerak bo’lgan va qayta ishlanmasligi kerak bo’lgan so’rovlarni ajratib turishi kerak.

Foydalanuvchi interfeysi moduli

Ushbu birlik odamlarning aloqalarini amalga oshirish uchun juda muhimdir. U operatsion tizimdan xizmatlarni tekshiradi va so’raydi, kirish qurilmalaridan ma’lumot oladi va operatsion tizim xizmatlaridan chiqish qurilmalarida holat xabarlarini va boshqalarni ko’rsatishini talab qiladi.

Ma’lumotlarni boshqarish moduli

Ma’lumotlar saqlanganda ularni kuzatib boradi. Dastur ma’lumotlarni fayl nomi va uning joylashgan joyi orqali boshqaradi. Ushbu disk qattiq diskda jismoniy qaerda saqlanganligini biladi.

Ilova va operatsion tizimning o’zaro ta’siri dasturlash interfeysi orqali amalga oshiriladi. Agar dastur ma’lumotni saqlashi yoki qidirib topishi kerak bo’lsa, fayllarni ochish, o’qish, yozish va yopish uchun mas’ul bo’lgan ushbu bo’limni chaqiradi.

Operatsion tizimlarning turlari

Haqiqiy vaqtda operatsion tizim (RTOS)

Ular sanoat tizimlarini, ilmiy asboblarni va mashinalarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi operatsion tizim deyarli foydalanuvchi interfeysi qobiliyatiga ega emas, chunki tizim etkazib berishda muhrlangan quti.

Ushbu turdagi tizim, avvalambor, kompyuter resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi, shunda ma’lum bir operatsiya har safar sodir bo’lganida bir xil vaqt ichida bajariladi.

Bitta foydalanuvchi, bitta vazifa

Ushbu turdagi tizim kompyuter uskunalarini bir kishi bir vaqtning o’zida bitta ishni bajarishi mumkin bo’lgan darajada ishlaydi.

Palm tizimi ushbu markaning qo’l kompyuterlari uchun ishlatiladigan ushbu turga tegishli.

Bitta foydalanuvchi, ko’p vazifali

Bu hozirda statsionar kompyuterlarda qo’llaniladigan. Windows — bu bir vaqtning o’zida bir nechta dasturlarni ishga tushirishingiz mumkin bo’lgan operatsion tizim.

Ya’ni, elektron pochta xabarlari chop etilayotganda va Internetdan fayl yuklab olinayotganda, bir kishi matn protsessorida matn yozishi mumkin.

Ko’p foydalanuvchi

Ushbu turdagi tizim yordamida bir nechta odamlar kompyuter resurslaridan bir vaqtning o’zida foydalanishlari mumkin.

Operatsion tizim foydalanuvchilar talablarida muvozanat borligiga va ular foydalanayotgan har bir dasturda etarli miqdorda resurslarga ega ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak, agar bitta foydalanuvchi bilan muammo yuzaga kelsa, bu boshqalarga ta’sir qilmaydi.

Makrokompyuterlarda ishlatiladigan Unix va VMS operatsion tizimlari ushbu turdagi operatsion tizimning bir qismidir.

Xususiyatlari

Foydalanuvchi interfeysi

Hozirda hamma narsa grafikaga asoslangan, foydalanuvchi interfeysi derazalarni, menyularni va foydalanuvchi va kompyuterning o’zaro ta’sirini o’z ichiga oladi.

Grafik foydalanuvchi interfeyslari (GUI) mavjud bo’lishidan oldin barcha operatsiyalar buyruqlar yordamida bajarilgan. Operatsion tizimlar ixtiyoriy interfeyslarni qo’llab-quvvatlashi mumkin.

Ishni boshqarish

Ishni boshqarish vaqtni ham, dasturlarning ishlash ketma-ketligini ham nazorat qiladi.

IBM ishini boshqarish tili yuqori darajadagi makrokompyuter va server muhitida keng tarqalgan. Kundalik ishni rejalashtirish uchun ishlab chiqilgan.

Unix / Linux serverlarida kichik dasturlarni kun davomida ma’lum vaqtlarda ishlatish odatiy holdir.

Ish stoli muhitida operatsion ketma-ketlikni bajarish uchun ommaviy fayllarni yozish mumkin, ularni istalgan vaqtda boshlashni rejalashtirish mumkin.

Vazifalarni boshqarish

Makrokompyuter va server muhitida ushbu boshqaruv juda muhimdir. Ilovalarning maqsadiga qarab tezroq yoki sekinroq ishlashga ustuvor ahamiyat berilishi mumkin.

Statsionar kompyuterlarda ko’p vazifalar odatda vazifalarni o’zgartirishdan iborat bo’lib, foydalanuvchilar o’zlari orasida oldinga va orqaga o’tishlari uchun dasturlarni ochiq holda ushlab turishadi.

Qurilma bilan ishlash

Qurilmalar operatsion tizim tomonidan atrof-muhitning shaxsiy kodidagi ko’rsatmalar yordamida boshqarilishi mumkin.

Periferik qurilmalar bilan aloqa qilish uchun ishlatiladigan dastur haydovchi deb nomlanadi. Kompyuterga ulangan har bir qurilma uchun ma’lum bir haydovchi talab qilinadi.

Xavfsizlik

Operatsion tizimlar ruxsatsiz foydalanuvchilarni tizimga kiritmaslik uchun parol bilan himoyani ta’minlaydi.

Hisob-kitoblar uchun hisob-kitob qilish uchun vaqtni taqdim eta oladigan faoliyat jurnallari saqlanadi.

Ular, shuningdek, tizim ishlamay qolganda qayta boshlash uchun zaxira va tiklash tartiblarini taqdim etishlari mumkin.

Eng ko’p ishlatiladigan operatsion tizimlar

Windows

Bu shaxsiy kompyuterlar uchun eng ko’p ishlatiladigan operatsion tizim bo’ldi. Har bir versiyada foydalanuvchi grafik interfeysi mavjud bo’lib, uning yordamida foydalanuvchilar fayl va papkalarni ko’rishlari mumkin.

Microsoft 1984 yilda uni 1.0 versiyasi bilan taqdim etdi. Oxirgi foydalanuvchilar uchun so’nggi versiya — Windows 10.

Windows-ning oldingi versiyalarida Windows 3.1, Windows 95, Windows 98, Windows Me, Windows XP, Windows Vista, Windows 7 va Windows 8 mavjud.

Windows-ning biznesga yo’naltirilgan birinchi versiyasi, Windows NT 3.1 deb nomlangan, 1993 yilda.

Windows Intel va AMD protsessorlari kabi har qanday x86 seriyali kompyuterda ishlashi mumkin. Shu sababli, u kompyuter markalarining aksariyat qismida o’rnatilishi mumkin.

OS X

Ushbu operatsion tizim Apple tomonidan Macintosh kompyuterlari uchun ishlab chiqilgan. 2001 yilda Mac OS 9 o’rnini Mac uchun standart operatsion tizim sifatida oldi.

U Unix-ga asoslangan va bir xil yadrodan foydalanadi. Ushbu yadro OS X-ga ko’p ishlov berish qobiliyatlarini yaxshilaydi va xotirani boshqarishni yaxshilaydi.

OS X ish stoli interfeysi Finder deb nomlanadi va bir nechta standart funktsiyalarni o’z ichiga oladi, masalan, ekranning yuqori qismidagi menyu qatori.

Ushbu operatsion tizim shuningdek, Mac dasturlarini yozishda ishlatilishi mumkin bo’lgan funktsiyalarning katta kutubxonasini o’z ichiga oladi.

Linux

Bu Linus Torvalds tomonidan yaratilgan Unixga o’xshash operatsion tizim. Linuxning ishchi versiyasi qurib bo’lingandan so’ng, u ommalashishiga yordam berib, bepul tarqatildi. Hozirda Linuxdan dunyo bo’ylab millionlab odamlar foydalanmoqda.

Ushbu operatsion tizim juda moslashtirilgan. Dasturchilar hatto manba kodini o’zgartirishi va Linux operatsion tizimining o’z versiyasini yaratishi mumkin.

Linux ko’pincha veb-xosting serverlarida o’rnatiladi, chunki ushbu tizimga asoslangan serverlarni sozlash va saqlash Windows-ga qaraganda arzonroq.

Linux shuningdek, Intel, PowerPC, DEC Alpha, Sun Sparc va Motorola kabi turli xil apparat platformalariga mos keladi.

Android

Bu Linux asosidagi bepul platformadir. Dastlab Google tomonidan ishlab chiqilgan va 2007 yilda mobil platformalar uchun chiqarilgan.

Bu Apple-ning iPhone-da ishlatiladigan operatsion tizim bo’lgan Apple iOS-ga kuchli raqib.

Atari

Atari Inc. arcade o’yin ishlab chiqaruvchi kompaniya. Ushbu kompaniya konsollari uchun turli xil operatsion tizimlarni ishlab chiqdi, ular orasida:

— GEMDOS

— BIOS

— XBIOS

— Operatsion tizim (TOS)

— MultiTOS

— FreeMiNT

BlackBerry OS

Blackberry, ilgari Research In Motion Limited nomi bilan tanilgan, Kanadada apparat va dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchi kompaniya. Mobil qurilmalarda ishlatiladigan operatsion tizim Java texnologiyasiga asoslangan BlackBerry OS hisoblanadi.

Android operatsion tizimidan farqli o’laroq, BlackBerry OS yopiq manbali tizimdir, shuning uchun uni faqat kompaniya qurilmalarida ishlatish mumkin.

JavaOS

Java operatsion tizimi ochiq manbali hisoblanadi, shuning uchun uni nafaqat kompaniya ishlab chiqaradigan qurilmalarda, balki turli xil qurilmalarda ham ishlatish mumkin.

Bundan tashqari, bu multiplatformli tizim, ya’ni u boshqa operatsion tizimlarga (Windows, Linux va boshqalar) mos kelishini anglatadi.

FreeBSD

FreeBSD operatsion tizimi bu GNU / Linux operatsion tizimiga va u ishlab chiqqan dasturlarga mos keladigan Unix tomonidan ishlab chiqarilgan tizimlarga asoslangan bepul manba tizimidir.

Ushbu operatsion tizim Yahoo! va Nintedo konsollari uchun.

Adabiyotlar

1. Sizning lug’atingiz (2019). Operatsion tizim. Olingan: yourdictionary.com.
2. Kristensson (2012). Windows. Texnik shartlar. Olingan: techterms.com.
3. Kristensson (2014). OS X. Texnik shartlari. Olingan: techterms.com.
4. Kurt Franklin va Deyv Kustan (2019). Operatsion tizimlarning turlari. Qanday narsalar ishlaydi. Olingan: computer.howstuffworks.com.
5. Kristensson (2010). Linux. Texnik shartlar. Olingan: techterms.com.
6. Kristensson (2016). Operatsion tizim. Texnik shartlar. Olingan: techterms.com.
7. Tutorials Point (2019). Kompyuter — operatsion tizim. Olingan: tutorialspoint.com.
8. Jozef X Volker (2018). Operatsion tizimning tarkibiy qismlari. Erlar laboratoriyasi. Olingan: earthslab.com.

Kompyuter operatsion tizimi nima?

Kompyuterlar jismoniy mashqlarni boshqarishda yordam berish uchun operatsion tizim (O / S) deb nomlangan past darajadagi dasturiy ta’minotdan foydalanadi. O / S dastur dasturlarini («dastur» deb nomlanadi) va yangi dasturlarni ishlab chiqishni ta’minlaydi. Operatsion tizimning dasturiy ta’minoti nafaqat noutbukda, balki mobil telefonlar, tarmoq routerlari va boshqa qurilmalarda ham ishlaydi.

Operatsion tizimlarining turlari

Yillar davomida turli xil kompyuter operatsion tizimlari korporatsiyalar, universitetlar va tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqilgan. Eng ma’lum bo’lgan operatsion tizimlar shaxsiy kompyuterlarda topilgan:

• Microsoft Windows
• Makintosh X tizimi
• Linux

Ba’zi operatsion tizimlar, masalan, ba’zi uskunalar uchun mo’ljallangan

• Apple iOS va Google Android (Linux versiyasi) — mobil telefonlar uchun
• Solaris, HP-UX, DG-UX va Unixning boshqa variantlari — server kompyuterlari uchun
• DEC VMS (virtual xotira tizimi) — ota-kompyuterlar uchun

Boshqa operatsion tizimlarda mashhurlik davri bor edi, ammo endi faqat tarixiy manfaatlar mavjud:

• Novell Netware 1990-yillarda kompyuterlar uchun mashhur bo’lgan O / S edi
• IBM OS / 2 Microsoft Windows bilan raqobatlasha oladigan, biroq iste’mol bozorida cheklangan muvaffaqiyatga erishgan erta kompyuter avlodi bo’ldi
• Multics 1960-yillarning boshlarida yaratilgan innovatsion operatsion tizim bo’lib, Unixning keyingi rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi

Tarmoq operatsion tizimlari

Zamonaviy O / S kompyuterning tarmoqlarini soddalashtirishga mo’ljallangan juda ko’p o’rnatilgan dasturiy ta’minotni o’z ichiga oladi. Odatda, u / S dasturi, TCP / IP protokoli yığını va ping va traceroute kabi tegishli dasturlarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. Bunga qurilma Ethernet interfeysini avtomatik ravishda yoqish uchun kerakli qurilma drayverlari va boshqa dasturiy ta’minot kiradi. Mobil qurilmalar odatda Wi-Fi , Bluetooth yoki boshqa simsiz ulanishni yoqish uchun zarur bo’lgan dasturlarni taqdim etadi.

Microsoft Windowsning dastlabki versiyalari kompyuter tarmog’i uchun hech qanday yordam bermadi. Microsoft Windows 95 va Windows for Workgroups bilan boshlanadigan operatsion tizimiga asosiy tarmoq qobiliyatini qo’shdi. Microsoft Windows 98 Second Edition (Win98 SE), Windows HomeGroup- da Windows 7-da uy tarmog’i uchun Internet-ulanishni almashish (ICS) xususiyatini taqdim etdi va hokazo. O’zidan oldingi tarmoqlar asosida yaratilgan Unix bilan kontrast. Bugungi kunda deyarli har qanday iste’molchi O / S internet va uy tarmog’i mashhurligi tufayli tarmoq operatsion tizimi sifatida tan olinadi.

Ichki operatsion tizimlar

Qo’llab-quvvatlaydigan tizim dasturiy ta’minotning cheklangan yoki cheklangan konfiguratsiyasini qo’llab-quvvatlaydi. Ruter kabi kataklashgan tizimlar odatda oldindan tuzilgan veb-serverni, DHCP- serverni va ba’zi bir yordam dasturlarini o’z ichiga oladi, ammo yangi dasturlar o’rnatishga ruxsat bermaydi. Routerlar uchun o’rnatilgan operatsion tizimlarga misollar:

• Cisco IOS (Internetwork Operatsion tizimi)
• DD-WRT
• Juniper Junos

Ichki o’rnatilgan operatsion tizim, telefonlarni (iPhone OS), PDA’larni (Windows CE) va raqamli media pleerlarni (ipodlinux) o’z ichiga olgan iste’molchi gadjetlarining ko’p sonli qismida ham topish mumkin.

1


OPERATSION SISTEMA BILAN ISHLASH

2


REJA: Operatsion sistemalar. Windows XP operatsion sistemasi. Windows ish stoli. Asosiy obektlar va boshqarish usullari. Windows 7 haqida

3

4


Operatsion sistemaning vazifasi kompyuter ishini boshqarishdan iborat, yani u dasturlarni ishga tushiradi, malumotlar ximoyasini taminlaydi, foydalanuvchilarning va dasturlarning talablari boyicha turli servis amallarini bajaradi, printer va boshqa kompyuterga ulangan «tashqi» qurilmalar ishini boshqaradi. Kompyuterga yuklanuvchi ixtiyoriy dastur operatsion sistema xizmatidan foydalanadi, shuning uchun bu dastur faqat unga shu xizmatlarni taminlab beruvchi OS boshqaruvida ishlaydi. Osni tanlash juda muxim, chunki u foydalanuvchi kompyuterida kaysi dasturlar bilan ishlash mumkinligini, uning malumotlari ximoyasining darajasini, qanday apparat vositalari kerakligini va xakozolarni aniqlaydi.

5

6


Windows (inglizcha Windows- oynalar degan manoni anglatadi) Microsoft (kiskacha MS) firmasining programma maxsuli bo’lib, maxsus tayyorgarlikka ega bo’lmagan kompyuterdan foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan operatsion sistemadir. Uning asosiy maqsadi- kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda va o’rganish uchun oson, shu bilan birga foydalanuvchiga mumkin kadar keng imkoniyatlar yaratish xoliga keltirishdir. Microsoft firmasi garchand Windows dasturini dastlab 1983 yilda yaratgan bolsada, yildan-yilga uni takomillashtirmokdalar. Dastlab Windows 3.0, 3.1, 3.11, 3.12 versiyalari, 1995 yilda Windows 95, 1998 yilning yozida yangi Windows 98 va yillarda Windows OS ning mos ravishda Windows-2000, ME, XP korinishlari yaratilib, yoqori darajadagi ishonchliligi, yaxshilangan bezagi, oz- ozini rivojlantirish uchun maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi.

7

8


Windows 98 dan yoqori korinishlari grafik maxsulotning korinishi, tovush va zamonaviy texnologiyalar boyicha yaratilgan multimedia ilovalarini qollash imkoniyatlarini yaxshilaydi. Universal Serial Bus( USB) shinasi yordami tashqi qurilmalarning oson ulanishi va ozib quyillishini taminlaydi, televidenie hamda shaxsiy kompyuterning imkoniyatlarini birlashtirishga imkon yaratadi. Windows XP va undan yoqori korinishning oldingi versiyalaridan asosiy farki-uning ishlatilishi va Internetga kirishdagi soddaligi hisoblanadi. Ularda Web texnologiyasi boyicha ozgaruvchan yordam tizimi va kompyuter ishlatilishini urgatuvchi 15 ta dastur mavjud. Web–yunaltirilgan interfeys foydalanuvchiga kompyuterda, lokal kompyuter tarmogida ham Web–texnologiyada axborotlarning bir shaklda ifodalanishini taminlaydi va shu bilan birga axborotlar kidiruvini osonlashtiradi.

9


Kop saytlarda Windows 7 operatsion tizimini ornatish haqida maqolalar mavjud, bazi birlari nomiga yozilgan, bazilari tushunarsiz yozilgan, foydalanuvchilar uchun yozilganlari kam. Shunday bolsa ham, bu maqolalarning kopi rus tilida. Shu sababli, maqolani ozbek tilida, imkon qadar tushunarli yozishga harakat qilaman. Biz Windows 7 Ultimate 64x operatsion tizimini ornatamiz. Dastlab, operatsion tizim diskini kompyuterga qoyib, shu diskdan yuklanishni biosda korsatib otamiz, yani kompyuter yonganda dastlab shu disk ishlasin. Agar bunday qilish qolingizdan kelmasa, diskni kompyuterga qoyib, uni yoqing, odatda avtomat disk oqiladi(kop hollarda). Shunda ekranga quyidagi oyna chiqadi va diskdan yuklanish uchun istalgan biror tugmani bosish talab qilinadi. Biror tugmani bosib, kompyuterni disk orqali yuklanishiga zamin yaratamiz(zamin yaratamiz ). Zamin yaratgandan song, quyidagi oynaga duch kelamiz.

10


Rus tilini tanlaymiz, chunki ozbek tili yoq. Далее Установить

11


Albatta, litsenziya shartlariga rozi bolamiz, Далее Yangilash yoki toliq ornatishdan biri tanlish kerak boladi, biz «Полная установка«bolimini tanlaymiz. Chunki ornatilish toliq va boshidan amalga oshirilishi kerak.

12


Kompyuterga ulangan disklarni qism(razdel)larga bolamiz. Bizning holda bitta disk mavjud, bu diskni kamida ikkiga bolish shart, asosiy qism(tizim fayllari joylashadi), ikkinchisi zaxira qism(yuklanturguvchi(windows loader, bootmgr) dasturi joylashadi). «Создать«yozuvi orqali diskni bolamiz, zaxira qism ozi avtomat hosil boladi Mb asosiy qismga ajratdim, Windows 7da zaxira qism 100mbni tashkil qiladi. Qolgan joy(10.5Gb) bosh qoldirildi. Mening diskim kichik bolgani uchun, asosiy qismga kam joy berdim(20gb atrofida), siz bunday qilmang, kamida 40gb joy ajrating. Chunki operatsion tizim(Windows 7 Ultimate) taxminan 11 Gb joy oladi.

13


Shundan song, fayllar kochirilishi va ularni ochib, ornatilish boshlanadi Ornatilish tugaganidan song, kompyuter qayta yuklanadi va sozlash ishlari boshlanadi, dastlab kompyuter foydalanuvchisi nomi va kompyuter nomi kiritilish soraladi.

14


Shu bosqichdan song, ornatilish yakunlanadi, tizimni ishlatish mumkin.

15

16


Windows OS dan foydalanish vaqtida kamida quyildagi qurilmalar bo’lishi talab qilinadi: protsessor –Pentium-100 mgts va undan yoqori; tezkor xotiraning hajmi – 16 Mbayt va undan katta tizimning standart urnatilishi uchun qattiq diskda (vinchesterda) 195 Mb bo’sh joyl bolishi kerak, lekin tizimning konfiguratsiyasi va tanlangan qismlar soniga qarab, 120 dan 295 Mbgacha bush joy zarur bolishi mumkin; kompakt disklar va DVD disklar uchun diskovod; Monitor ( EGA, VGA, yaxshisi SVGA ); Printer; Klavivtura va sichqoncha.

17

18


Windows OS dan foydalanish interfeysi Agar kompyuterda Windows OS urnatilgan bolsa, u kompyuter yoqilishi bilan ishga tushib ketadi va natijada ekranda quyildagi korinish paydo boladi: Windows OS ekranining asosiy qismlari: Ish stoli- asosiy soha; Masalalar paneli (Pusk tugmachasi bilan boshlanadigan qator)–odatda ekranning quyil tomonida joylashadi.

19

20


3. Windows XP ish stoli. Asosiy obektlar va boshqarish usullari. Windowsning ekranda ochilgan oynasi Ish stoli deb ataladi. Sizning odatdagi ish stolingizdagi hujjatlar, asboblar, yozuv qogozlari va shu kabilar joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo’lgan malumotlar joylashtiriladi. Ish stoli har doim foydalanuvchi tomonidan o’zgartirib turilishi mumkin. U foydalanuvchi ko’p ishlatadigan programmalarni joylashtirish uchun ko’llaniladi. Windows ish stolining elementlar yigindisi kompyuterning sozlovchilari bilan bogliq. Windowsda ko’plab elementlarni yodda saqlash, ajratib olish va ular bilan ishlash oson bo’lishi uchun piktogrammalar deb ataluvchi mos rasmchalar ko’yiladi. Ularni ko’pincha ikonalar (timsollar) deb ham ataydilar. Mualliflar programmalar uchun ularning moxiyatini ifodalab beruvchi maxsus rasmchalar tayyorlaydilar. Xujjat fayllari uchun piktogramma sifatida o’sha hujjat tuzilgan programmaning belgisi ko’rsatiladi.

21

22


Ish stolida quyildagi elementlar joylashishi mumkin: papkalar (sistemaning va foydalanuvchining papkalari); hujjat va programma fayllari; qurilmalar, papkalar va fayllar uchun yorliklar; Birok, odatda ekranda ko’prok xollarda sistema papkalari va ko’p murojaat qilinadigan obektlarning yerliklari joylashgan bo’ladi. Sistema papkalari -Windows XP OS tomonidan tashqil etilgan papkalardir. Sistema papkalariga quyildagilar kiradi: Мой компьютер (Mening kompyuterim). Bu papka siz ishlayotgan kompyuterning obrazi bo’lib, uning yordamida Siz kompyuter resurslariga (yani, qattiq, hamda yumshoq disklar, CD-ROM, tarmoq disklariga ulanish va shu kabilar) kirishingiz mumkin. Сетевое окружение (Tarmok doirasi). Bu dastur maxalliy tarmoq kompyuterlari ro’yxatini ko’rib chiqish va ularning resurslariga kirish uchun ishlatiladi. Internet Explorer. Internetdagi WEB saxifalarini ko’rib chiqish programmasi. U Windowsning oxirgi namunalariga kiritilgan.

23

24


Корзина (Savat). Olib tashlangan (yo’kotilgan) fayllarni vaqtincha saqlovchi joy bo’lib, u o’sha fayllarni kerak bo’lganda qayta tiklashi mumkin. Bu savatga Windows vositalari bilan olib tashlangan fayl joylashtiriladi. Bundan tashqari, faylni yo’qotish uchun sichqoncha yordamida uni savat belgisiga ko’chirib qo’yish mumkin. DOS vositalari bilan yo’kotilgan fayllarni bu programma vositalari bilan tiklash mumkin emas. Savatni davomli ravishda tozalab turish, yani kerakli fayllarnigina saqlash tavsiya etiladi, chunki bu yerga joylashtirilgan fayllar ham xotirada joy egallaydi Портфель. Bu dastur ikki kompyuter bilan ish olib borilayotganda fayllarni sinxronlashtirishni (so’nggi namunalarga almashtirishni) taminlaydi. Masalan, Siz ishni «uyga» olmoqchi bo’lsangiz Портфель dan foydalanishingiz mumkin. Входящие (Kiruvchilar). Bu Windowsning xabarlar sistemasidir. o’rnatilgan (belgilangan) dasturlarga qarab elektron pochtaning u yoki bu turiga ulanishini taminlashi mumkin. Ish stolida Мой компьютер (Mening kompyuterim) va Корзина (Savat) sistema papkalarining bo’lishi shart.

25

26


Windows XP menyulari. Menyu — bu biror operatsiyani bajarish imkonini beruvchi buyruqlar majmuidir. Menyu bandlari orasida buyruklardan tashqari qism menyuga kirish imkonini beruvchi bandlar ham bo’lishi mumkin. Bu holda biz ierarxik yoki ichma-ich joylashgan menyu bilan ishlaymiz. Menyo’lar monitor ekranida joylashishiga ko’ra, vertikal va gorizontal menyularga bo’linadi. Programma oynalarining menyusi gorizontal bo’lib, u sarlavha satrining tagida joylashgandir. Vertikal menyu-yoqoridan pastga qarab ochiluvchi menyudir. Windows XP da vertikal menyuning boshqa ko’rinishi, suzib chiquvchi (pop up) deb nomlangan va pastdan yoqoriga qarab ochiluvchi ko’rinishi ham ishlatilgan. Sistemaning asosiy menyusi ana shunday menyudir. Suzib chiquvchi menyuning yana bir turi- konteks menyu deb nomlanuvchi, oynaning ixtiyoriy joyida sichqonning o’ng klavishini bosganda ochiluvchi menyudir.

27

28


Menyular sistemasida ishlatiladigan shartli belgilashlar: agar menyu bandi davomida ko’p noqta (…) berilsa, shu band bajarilganda muloqot oynasi ochiladi; agar menyu bandi davomida uchburchak (() berilsa, shu band bajarilganda qism menyu ochiladi; agar menyu bandi kul rang harflarda yozilgan bo’lsa, menyuning shu bandi ayni vaqtda faol emasligini bildiradi; agar menyu bandi davomida tugma yoki tugmalar kombinatsiyasi ko’rsatilgan bo’lsa, u holda menyuning shu bandini menyuga kirmasdan turib klaviatura yordamida ko’rsatilgan tugmalarni bosib bajarish mumkin. Bu tugmalar akselerator tugmalar ( shortcut keys) deyiladi; menyu bandidagi tagiga chizilgan harf qaynoq tugma (hot key) deb nomlanadi. Menyu faol vaqtda klaviaturadan shu harfni bosib buyruqni bajarish mumkin; agar menyu bandi oldida kalin noqta (() yoki (() belgisi bor bo’lsa alternativ variantlardan birortasi tanlanganini bildiradi

29

30


Asosiy menyuning yoqori qismidagi bo’limidan tashqari barcha bandlari standartdir. Bu menyuning ko’rinishi quyildagicha: Все программы /Programs-Programmalar Документы /Documents-Hujjatlar Настройка/Settings-Sozlash Поиск/Find-Qidirish Справка/Help-Malumot Выполнить/Run-Bajarmoq Выключение /Shut down-Ishni tugatmoq.

31

32


Kontekst menyu. Kontekst menyu oynaning ixtiyoriy joyida sichqonchaning o’ng tugmasini bosish yordamida ochiladi. Bu menyu bandlari qaysi element ajratilgani, qanday operatsiya bajarilayotgani va shu kabi holatlarga bogliq holda o’zgaradi. Windows XP da ishlash jarayonida kompyuter Siz bilan oynalar yordamida muloqot yuritadi, ilovalar oyna korinishida namoyon boladi va h.k demak, oynaning asosiy qismlarini aniqlashtirib olishimiz kerak. Birinchi qator-oyna nomidir. Agar shu qatordagi ilovaning rasmchasi bosilsa, oyna joylanishini va olchovlarini belgilovchi buyruklar ruyxati paydo boladi. Ung burchakda 3 ta tugmacha mavjud: –«Свернуть» (Yigib olish). U ilova oynasini masalalar panelidagi turtburchak tugmacha shaklida (darchadek) yigib oladi. Sichqonni «darcha» ustida bir marta bosish oynaning oldingi olchovi va joylashishini tiklaydi

33

34


-«Развернуть» (Yoyish). U ilova oynasini butun ekranga (yoki hujjat oynasini butun ilova oynasiga ) yoyib tashlaydi. Masalalar paneli oyna maksimallashtirilgan holda ham korinib turadi. Sichqoncha «Развернуть» (Yoyish) piktogrammasi ustida bosilgandan keyin uning ornida boshqa piktogramma paydo boladi. Hosil bolgan piktogrammaning ustida sichqoncha bosilsa, oyna oldingi holatiga qaytadi. -«Закрыть» (Yopish). U joriy ilovani yopadi va bajarilayotgan ishning saqlab qolinmagan natijalarini saqlaydi. Bu operatsiya klaviaturada Alt +F4 tugmachalar kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. Oynadagi keyingi qator – menyular qatori. Bunda bir nechtadan buyruqlarni oz ichiga olgan menyular joylashgan. Menyo’lar qatori ostida piktogrammalar qatori mavjud. Bu qatorda kop ishlatiladigan buyruqlar belgilari joylashgan.

35

36


Foydalaniladigan adabiyotlar: Симонович С.В. Windows- 98. учебный курс.19 уроков для освоения операционной системы. С. Петербург, Москва T.X. Xolmatov, N.I. Taylakov, U.A.Nazarov Informatika va Hisoblash texnikasi. «Uzbekiston milliy entsiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, T 2001 Симонович С.В ва бошкалар Общая информатика, Специальная информатика, Практическая информатика, Москва,

Do’stlaringiz bilan baham: