Operatsion tizimlar va ularning turlari windows operatsion tizimida fayllar bilan ishlash - Доктор Windows

Baxtiyor Elboyev

TATU Samarqand filiali

Talabasi

Samarqand-2020

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT AXBOROT TENOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI

“OPERATSION TIZIMLAR”

HAQIDA

QO`LLANMA

Samarqand-2020

ANNOTATSIYA

Ushbu qo’llanma O’zbekiston Respublikasining standartlari, talab va qoidalariga amal qilingan holda tayyorlangan.

Bu qo’lanmani yozishim sababi shundaki, hozirgi kunda AT sohasi keng rivojlanib bormoqda. Bu sohani mukammal bilish esa dunyo talabi bo’lib qoldi. Bilamizki hamma xam teng bilimga ega emas. Shu sababli, Axborot Texnologiyalari sohasi negizi bo’lgan “Operatsion Tizim” lar to’g’risida qisqacha bo’lsada, o’qigan insonga kerakli bilimni bera oladigan qo’llanma tayyorladim.

Qo’llanmada bir nechta operatsion tizimlar haqida ma’lumotlar, ularning farqlari va asosiysi, Linux operatsion tizimining uncha ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan “penteratsion test” lar o’tkazish uchun mo’ljallangan bir nechta distributivlari to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.

Muvaffaqiyatga erishgan odamlar zarur narsalarni qidiradilar, agar topa olmasalar ularni o’zlari yaratadilar.

Baxtiyor Elboyev

MUNDARIJA

Kirish …………………………………………………

I.Kompyuter operatsion tizimlari

1.	……Dastlabgi operatsion tizimlar	6
2.	……Microsoft Windows operatsion tizimi haqida	9
	•	Windows XP	10
	•	Windows Vista	11
	•	Windows 7	12
	•	Windows 8	13
	•	Windows 10	14
	•	Windows X	15
3.	……Linux ochiq kodli operatsion tizimlari	16
	•	Linux distributivlari	17
	•	Ubuntu	18
	•	Linux Mint	19
	•	Arch linux	20
	•	Debian	21
	•	Fedora	22
4.	……Kirish testlarini o’tkazishga mo’ljallangan	linux
	distributivlari	23
5.	……MacOS tizimi	26

II.Mobil operatsion tizimlar

1.	……Android OS	27
2.	……IOS	28
3.	……Windows mobile	29

KIRISH

Kirish qismida opertsion tizimlar nimaligi to’g’risida ma’lumot berib o’tishni afzal deb bildim. Demak, Operatsion tizim — bu kompyuterdagi barcha apparat va boshqa dasturlarni boshqaradigan asosiy dastur. «OT» deb nomlanuvchi operatsion tizim, kompyuterning jihozlari bilan interfeysga ega va dasturlar foydalanishi mumkin bo’lgan xizmatlarni taqdim etadi.

Operatsion tizim — bu hamma narsani birgalikda ushlab turadigan qurilmadagi asosiy dasturiy ta’minot. Operatsion tizimlar qurilmaning apparati bilan aloqa qiladi. Ular klaviatura va sichqonlardan Wi-Fi radiosi, saqlash moslamalari va displeygacha bo’lgan barcha narsalarni boshqaradi. Boshqacha aytganda, operatsion tizim kirish va chiqish qurilmalarini boshqaradi. Operatsion tizimlar o’z qurilmalari bilan aloqa qilish uchun apparat yaratuvchilari tomonidan yozilgan qurilma drayverlaridan foydalanadilar.

Hozirgi kunda bir nechta ommalashgan operatsion tizimlar mavjud. Ulardan Windows, Linuks, MacOS, IOS va Android kabilarni keltirishimiz mumkun.

I.KOMPYUTER OPERATSION TIZIMLARI

Dastlabgi operatsion tizimlar

Birinchi avlod (1940 yillardan 1950 yil boshlarigacha)

1940 yillarda birinchi marta paydo bo’lgan elektron kompyuterlar, ular hech qanday operatsion tizimsiz yaratilgan. Barcha dasturlash mutlaqo mashina tilida, ko’pincha mashinaning asosiy funktsiyalarini boshqarish uchun plaginlarni ulash orqali amalga oshirildi. Ushbu avlod davrida kompyuterlar odatda oddiy matematik hisoblarni hal qilish uchun ishlatilgan, operatsion tizimlar shart emas edi.

Ikkinchi avlod (1955-1965)

Birinchi operatsion tizim 1950 yillarning boshlarida paydo bo’lgan, u GMOS deb nomlangan va General Motors tomonidan IBMning 701 mashinasi uchun yaratilgan. 1950-yillarda operatsion tizimlar bitta oqimli partiyalarga ishlov berish tizimlari deb nomlangan, chunki ma’lumotlar guruhlarga taqdim qilingan. Ushbu yangi mashinalar mainframe deb nomlangan va ular katta kompyuter xonalarida professional operatorlar tomonidan ishlatilgan. Ushbu mashinalarda yuqori narx yorlig’i mavjud bo’lganligi sababli, ularni faqatgina davlat idoralari yoki yirik korporatsiyalar sotib olishlari mumkin edi.

Uchinchi avlod (1965-1980)

1960-yillarning oxiriga kelib, operatsion tizimlar dizaynerlari dasturiy ta’minot bir vaqtning o’zida bir nechta ishlarni bajarishi mumkin bo’lgan dasturlarni ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo’lishdi. Protsessor deyarli 100 foiz ish bilan band bo’lishi kerak.

To’rtinchi avlod (1980 yildan hozirgi kun)

Operatsion tizimlarning to’rtinchi avlodi shaxsiy kompyuterlar yaratilishini ko’rdilar. Garchi ushbu kompyuterlar uchinchi avlodda ishlab chiqilgan mini-kompyuterlarga juda o’xshash bo’lsa-da, shaxsiy kompyuterlar minicomputers narxining juda oz qismini tashkil etdi. Shaxsiy kompyuter shu qadar arzon bo’lganki, yakka shaxsga shaxsiy foydalanish uchun egalik qilish imkoniyatini yaratgan bo’lsa, mini kompyuterlar hanuzgacha faqat korporatsiyalar sotib oladigan darajada yuqori narxda bo’lgan kompyuterlarga ega bo’lishlari mumkin edi. Shaxsiy kompyuterlarni yaratishda muhim omillardan biri Microsoft va Windows operatsion tizimining tug’ilishi edi. Windows Operatsion tizimi 1975 yilda Pol Allen va Bill Geyts shaxsiy kompyuterlarni keyingi bosqichga o’tkazish to’g’risida tasavvurga ega bo’lganida yaratilgan. Ular 1981 yilda MS-DOS-ni taqdim etdilar, ammo bu samarali bo’lishiga qaramay, uning sirli buyruqlarini tushunishga harakat qilgan odamlar

uchun juda ko’p qiyinchiliklar tug’dirdi. Windows bugungi kunda Windows 95, Windows 98, WIndows XP (hozirgi kunga qadar eng ko’p ishlatiladigan operatsion tizim) relizlari bilan tekonologiyada ishlatiladigan eng katta operatsion tizim va eng yangi Windows 7 operatsion tizimiga aylandi. Apple 1980-yillarda yaratilgan boshqa yirik operatsion tizim. Stiv Djobs, Apple asoschilaridan biri, Apple Macintoshni yaratdi, bu juda qulay bo’lganligi sababli juda katta muvaffaqiyatga erishdi. Keyingi yillarda Windows rivojlanishiga Macintosh ta’sir ko’rsatdi va bu ikki kompaniya o’rtasida kuchli raqobatni yaratdi. Bugungi kunda barcha elektron qurilmalarimiz kompyuterlarimiz va smartfonlarimiz operatsion tizimlarsiz ishlamaydi. Texnologiya rivojlanishi bilan operatsion tizimlar ham rivojlanmoqda.

Windows operatsion tizimi

Windows operatsion tizimiga to’xtalib o’tsak, yuqarida aytib o’tganimizdek 1975 yilda Pol Allen va Bill Geyts lar tomonidan yaratilishiga sabab bo’lgan. Hozirgi kunda bu operatsion tizimini bir nechta versiyalari bo’lib, quyidagi suratda windows rivojlanish sxemasi ko’rsatilgan.

Bulardan ko’p ishlatiladiganlari sifatida Windows XP , Windows Vista, Windows 7, Windows 8, Windows 10 va yaqindagina foydalanishga chiqarilgan Windows X larni keltirishimiz mumkin. Quyidagi suratda windows rivojlanish sxemasi ko’rsatilgan.

Bularga qisqacha ta’rif berib, grafik ko’rinishi bilan tanishib o’tsak.

Windows XP

Windows XP-ning rivojlanishi 1990-yillarning oxirida » Neptun «, Windows NT yadrosi asosida ishlaydigan operatsion tizim (OS) sifatida boshlangan bo’lib, u asosan keng iste’molchilar uchun mo’ljallangan. Windows 2000 ning yangilangan versiyasi dastlab biznes bozorida rejalashtirilgan edi; ammo, 2000 yil yanvarda ikkala loyiha ham iste’molchilar uchun ham, biznes bozorlari uchun ham yagona OT platformasi bo’lib xizmat qiladigan «Whistler» nomli yagona OS foydasiga qabul qilindi. Shunday qilib, Windows XP Windows-ning birinchi iste’molchi nashri bo’lib, u MS-DOS- ga asoslanmagan edi .

Chiqarilganidan so’ng Windows XP tanqidchilarga yuqori darajadagi obro’ga ega bo’ldi, xususan tanqidchilar unumdorligi va barqarorligini oshirdi

Соседние файлы в папке MUSTAQIL ISH

#
29.01.202279.13 Кб43CISCO PACKET DASTURIDA SODDA LOYIHA.pkt
#
#
#
29.01.20221.68 Mб31MS ACCESS DASTURIDA FORMALAR BILAN ISHLASH-Elboyev Baxtiyor.accdb
#
#
#

Источник

Operatsion tizimlari

Reja:

1.OPERATSION TIZIMLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA.

2.MS DOS OPERATSION TIZIMI.

3.WINDOWS 95 OPERATSION TIZIMI.

4.LINUX OPERATSION TIZIMI .

Operatsion tizimlari.

Operatsion tizim- bu EHM zahiralarini boshqarish amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar boshqa dasturlari bilan o’zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdek foydalanuvchining kompyuter bilan muloqotini taminlovchi dasturiy vositalari yig’indisidir.

OT foydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqot qilish usulini taqdim etadi.

MS-DOS operatsion tizimi quyidagi vazifalari bo’lgan kompleks dasturlarni o’zida namoyon etadi.
Dasturlarni bajarishni boshqarish.
SHKlar zahiralarini boshqarish.
Protsessorning SHK tashqi qurilmalari bilan axborot almashuvini tashkil etish.
Tashqi xotirada axborotni saqlash va disklarga xizmat ko’rsatish bo’yicha ishlarni bajarish.
MS-DOS quydagi funksional tizimlardan tashkil topgan.
Fayllar tizimi.
Tashqi qurilmalar drayverlari.
Buyruqli protsessor.

MS-DOS operatsion tizimi .

Windows 95- operatsion tizimi.

Windows 95-eng yangi to’laqonli operatsion tizim bo’lib qudratli va foydalanishda oddiydir.
Agar windows 3x ning ilgarigi versiyalari MS-DOS ni asos sifatida olgan va OT vazifalaridan bir qisminigina bajara olgan bo’lsa. Windows 95 esa kompyuterda biror bir boshqa operatsion tizim ishtirokini talab etmaydi.
Windows 95 –shunchaki operatsion tizimgina emas.
Bu ko’plab yangi foydali va qiziqarli narsalarni o’zida saqlaydigon dasturiy mahsulotdir.

Linux operatsion tizimi.

Linux –bu shaxsiy kompyuterlari va ishchi stansiyalari uchun Unix turkumli operatsion sistema.
Linux –bu shaxsiy kompyuterlari va ishchi stansiyalari uchun Unix turkumli operatsion sistema.
Linux –bu shaxsiy kompyuterlari va ishchi stansiyalari uchun Unix turkumli operatsion sistema.

Bu tarmoqli darchali grafik sistemaga ega bo’lgan X «Windows system» sistemasi bo’lib ko’p qo’llaniladigan yaxshi himoyalangan tarmoqli operatsion sistema hisoblanadi.
Linux operatsion sistemasi internet tarmog’idagi ochiq sistemalari va protokollar standartlarini qo’llab quvvatlaydi hamda UNIX DOS MS WINDOWS sistemalariga mos keladi .

Linux operatsion sistemasi tomonidan beriladigon imkonyatlar.

Ham ish joyida ham uyda foydalanish uchun legal ochiq ravishda zamonaviy OS ga ega bo’lish imkonyatini beradi.
Tez harakatlanish darajasiga ega .
Mustahkam barqaror uzilishlarsiz ishlaydi.
Viruslar tasiridan holi.
Zamonaviy PKlar imkonyatlardan to’la foydalanishga imkonyat beradi hamda DOS va MS Windowslarga xos bo’lgan kompyuterlari xotirasi va protsessorlari resurslaridan foydalanishdagi cheklanganlikni olib tashlaydi.

Kompyuterlarni lokal va global tarmoqlarga shu jumladan Internetga oson integratsiya qilishga imkon beradi.
UNIX MS DOS va MS Windowslarning turli versiyalaridagi boshqa OSlarning to’ldirilgan formatda berilgan amaliy dasturlarni bajarish imkonyatini beradi.
UNIX dunyosida jamlangan va dastlabki matnlar bilan birga ochiq tarqatilayotgan juda ko’p sonli turli dasturiy paketlardan foydalanishga imkon yaratadi.

Liux va hamda boshqa operatsion sistemada ishlashga yaroqli obyektga oriyentrlashtirilgan ko’p darchali matnli yoki grafik interfeyisli kliyent -server klassidagi sistemani ham kiritgan holda istalgan darajadagi murakkab amaliy dasturlarni ishlab chiqish uchun instrumental vositalarning boy to’plami bilan taminlaydi.
Barcha xoxlovchilarga ishlab chiqishda o’z kuchini sinab ko’rishga LINUX OS chiquvchilarning istalgani bilan Internet orqali muloqot qilish va birgalikda ishlash hamda ushbu sistemaga hammuallif bo’lib o’z hissasini qo’shishga imkon beradi.

Linuxning «os» sifatidagi xarakterli xossalari.

Ko’p vazifalilik.
Ko’p foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida bitta kompyuterdan foydalaniladi.
Protsessorning himoyalangan rejimi.
Protsessor xotirasi himoyasi.
Tejamli yuklash.
LINUX -bu operatsion sistema aynan u elektron komponentlarini ishlashini taminlaydi.

Etiboringiz uchun rahmat .

Источник

Operatsion tizimlar tarixi — birinchi kompyuterlarda operatsion tizimlar boʻlmagan. Oʻsha davrda birinchi kompyuterlarda ishlaydigan har bir dastur kompyuterda ishlash uchun zarur boʻlgan barcha kodlarni oʻz ichiga olishi, oʻrnatilgan apparat bilan aloqa qilish va dastur bajarishi kerak boʻlgan hisob-kitoblarni bajarishi kerak edi. Bu holat hatto eng oddiy dasturlarni ham juda murakkab holga keltirardi^[1].

Ushbu muammoga javoban markaziy kompyuterlar egalari kompyuterga kiritilgan dasturlarni yozish va bajarishni osonlashtiradigan tizimli dasturiy taʼminotni ishlab chiqa boshladilar va shu bilan birinchi operatsion tizimlar dunyoga keldi.

Operatsion tizimlar evolyutsiyasi yettita asosiy bosqichdan oʻtgan (jadvalda koʻrsatilgan)^[2]:

Klassik operatsion tizimlar

Asosiy bosqichlari	Operatsion tizim nomi
I. Open shop	IBM 701 open shop (1954)
II. Ommaviy ishlov berish (Batch Processing)	BKS system (1961)
III. Multidasturlash (Multiprogramming)	Atlas supervisor (1961) B5000 system (1964) Exec II system (1966) Egdon system (1966)
IV. Vaqt taqsimoti (Time sharing)	CTSS (1962) Multics file system (1965) Titan file system (1972) Unix (1974)
V. Bir vaqtning oʻzida dasturlash (Concurrent Programming)	THE system (1968) RC 4000 system (1969) Venus system (1972) Boss 2 system (1975) Solo system (1976) Solo program text (1976)
VI. Shaxsiy hisoblash (Personal Computing)	OS 6 (1972) Alto system (1979) Pilot system (1980) Star user interface (1982)
VII. Taqsimlangan tizimlar (Distributed Systems)	WFS file server (1979) Unix United RPC (1982) Unix United system (1982) Amoeba system (1990)

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi operatsion tizim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kompyuterlar uchun birinchi operatsion tizim GM-NAA deb atalgan. U 1955-yilda General Motors vakili Robert Patrik hamda North American Aviation vakli Ouen Mok tomonidan tuzilgan. U tizim monitorlariga asoslangan va faqat katta mashinalarda ishlashga moʻljallangan. GM-NAAʼning asosiy vazifasi eski dastur tugashi bilan yangi dasturni avtomatik ravishda bajarishdan iborat boʻlgan^[3].

Meinfreymlar uchun operatsion tizim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Meinfreym — bu katta hajmdagi maʼlumotlarni qayta ishlash va katta hajmdagi maʼlumotlarni saqlash uchun moʻljallangan. Shuningdek, katta hajmdagi xotiraga ega boʻlgan yuqori unumdor kompyuter (superkompyuter)dir. Dastlabki meinfreym kompyuterlar 1940-1950-yillarda ishlab chiqarilgan boʻlib, birinchisi ENIAC kompyuteri 1947-yilda AQSHda ishlab chiqarilgan va u operatsion tizimlarga ega emas edi. Keyinchalik 1964-yilda IBM tomonidan yaratilgan boʻlib, u IBM System/360 deb nomlangan.

Meinfreymlar bugungi kunda ham mavjud boʻlgan yirik korporativ maʼlumotlar markazlarida katta, koʻp qirrali mashinalar koʻrinishidagi butun zallarni egallagan. Bunday kompyuterlar shaxsiy kompyuterlardan maʼlumotlarni kiritish-chiqarish hajmi bilan farq qiladi. Meinfreymlar kuchli veb-serverlar, yirik onlayn-doʻkonlar uchun serverlar va korxonalararo tranzaktsiyalar uchun serverlar sifatida ishlatiladi.

Meinfreymlar uchun operatsion tizimlar birinchi navbatda, bir vaqtning oʻzida koʻplab amallarni qayta ishlashga qaratilgan boʻlib, ularning aksariyati juda katta hajmdagi kiritish-chiqarish maʼlumotlari (I/O)ni talab qiladi. Meinfreymlar uchun operatsion tizimlarning uch turi mavjud:

Toʻplamni qayta ishlash;
Vaqtni taqsimlash va koʻp vazifalarni bajarish;
Toʻla taqsimlash^[4].

Toʻplamni qayta ishlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻplamni qayta ishlovchi operatsion tizim deganda foydalanuvchi ishlari kirish qurilmalarida ketma-ket partiyalar sifatida qayta ishlash uchun taqdim etiladigan va qayta ishlash jarayonida foydalanuvchi va uning ishi oʻrtasida hech qanday oʻzaro taʼsir boʻlmagan tizim tushuniladi. Partiya rejimi kompyuterning periferik uskunasiga maksimal yuklanishdan foydalanadi.

Vaqtni taqsimlash va koʻp vazifalarni bajarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vaqtni taqsimlash bir nechta masofaviy foydalanuvchilarga bir vaqtning oʻzida kompyuterda oʻz ishlarini bajarishga imkon beradi, masalan, katta maʼlumotlar bazasiga soʻrovlar yuborishda qoʻl keladi. Bu funksiyalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bogʻliq va koʻpincha universal mashinalarning operatsion tizimlari ularni yaxlit holda bajaradi. Umumiy maqsadli mashinalar uchun operatsion tizimga OS/360ʼning vorisi OS/390 misol boʻla oladi. Biroq, ushbu operatsion tizimlar UNIX operatsion tizimining Linux kabi variantlari tomonidan bosqichma-bosqich toʻxtatilmoqda.

Toʻla taqsimlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻp foydalanuvchili tizimlarning rivojlanishi dasturning oʻzida oʻzgarishlardan qochib, vakolatlarni ajratish bilan bogʻliq muammolarni hal qilishni talab qildi. Protsessor ishlab chiquvchilari ikkita protsessor rejimiga ega arxitekturani taklif qilgan operatsion tizimlarda vakolatlar — „haqiqiy“ (bunda kompyuterning butun manzil maydoni bajariladigan dastur uchun mavjud) va „himoyalangan“ (bunda manzil maydoniga kirish imkoniyati dasturning boshlanishida bajarilishi uchun ajratilgan diapazon bilan cheklangan)ni ajratishni qoʻllab-quvvatladilar.

Operatsion tizimlar evolyutsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi davr (1945-1955-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raqamli kompyuterlarni yaratishda muvaffaqiyatlar Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin sodir boʻldi. 40-yillarning oʻrtalarida birinchi lampali hisoblash qurilmalari yaratildi. Shu bilan birga, kompyuterni loyihalash va dasturlash amalga oshirildi. Bunga boshqa amaliy sohalardan har xil turdagi amaliy muammolarni hal qilish sohasidagi tadqiqot ishlari kirar edi. Oʻsha paytda dasturlash faqat mashina tilida amalga oshirilgan. Oʻsha paytda operatsion tizimlar yoʻqligi sababli barcha vazifalar dasturchi tomonidan maxsus boshqaruv panelidan qoʻlda hal qilinardi. Operatsion tizimda matematik hamda yordamchi dasturlar kutubxonalaridan boshqa dasturiy taʼminot yoʻq edi.

Ikkinchi davr (1955-1965-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1950-yillarning oʻrtalarida hisoblash texnikasining rivojlanishida yangi texnik baza — yarimoʻtkazgich elementlarning paydo boʻlishi bilan bogʻliq yangi davr boshlandi. Ikkinchi avlod kompyuterlari yanada ishonchli boʻldi. Ular juda muhim vazifalarni ishonib topshirish uchun yetarlicha uzoq vaqt ishlay olar edi. Aynan shu davrda dasturchilar va operatorlar, foydalanishga topshiruvchilar hamda kompyuterlarni ishlab chiquvchilarga boʻlingan edi.

Bu yillarda birinchi algoritmik tillar va birinchi tizim dasturlari — kompilyatorlar paydo boʻldi. Protsessor vaqtining narxi oshdi, bu dasturni ishga tushirish oʻrtasida kamroq qoʻshimcha xarajatlarni talab qilgan. Birinchi ommaviy ishlov berish tizimlari paydo boʻldi, ular birin-ketin dasturni ishga tushirishni avtomatlashtirdi va shu bilan protsessorning yuklanish koeffitsientini oshirdi. Ommaviy ishlov berish tizimlari zamonaviy operatsion tizimlarning prototipidir. Partiyalarni qayta ishlash tizimlarini amalga oshirish jarayonida rasmiylashtirilgan topshiriqlarni boshqarish tili ishlab chiqildi, uning yordamida dasturchi tizim va operatorga kompyuterda qanday ishni bajarishni xohlashini aytdi. Odatda perfokartalar palubasi koʻrinishidagi bir nechta vazifalar toʻplami topshiriqlar paketi nomini oldi.

Uchinchi davr (1965-1980-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kompyuterlar rivojlanishining uchinchi muhim davri 1965-1980-yillarga toʻgʻri keladi. Bu vaqtda texnik bazada tranzistorlar kabi alohida yarimoʻtkazgichli elementlardan integral mikrosxemalarga oʻtish sodir boʻldi, bu esa yangi, uchinchi avlod EHMlariga ancha keng imkoniyatlar berdi.

Bu davr, shuningdek, dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalar oilalarini yaratish bilan tavsiflanadi. Integral mikrosxemalarga asoslangan dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalarning birinchi oilasi IBM/360 seriyali mashinalar ishlab chiqilgan edi. 1960-yillarning boshlarida qurilgan bu oila ikkinchi avlod mashinalaridan narx/unumdorlik jihatidan sezilarli darajada ustun keldi. Tez orada dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalar gʻoyasi umum eʼtirof etildi.

Dasturiy taʼminot operatsion tizim muvofiqligini talab qildi. Bunday operatsion tizimlar katta va kichik turli xil tashqi qurilmalarga ega katta va kichik hisoblash tizimlarida tijorat sohasida va ilmiy tadqiqot sohasida ishlashi kerak edi. Ushbu qarama-qarshi talablarning barchasini qondirish niyatida tuzilgan operatsion tizimlar dizayn jihatidan juda murakkab ekanligini isbotladi. Ular minglab dasturchilar tomonidan yozilgan koʻp millionlab montaj qatorlaridan iborat boʻlib, minglab xatolarni oʻz ichiga olgan, bu esa cheksiz tuzatish oqimiga sabab boʻlgan edi. Operatsion tizimning har bir yangi versiyasida baʼzi xatolar tuzatildi va boshqa qoʻshimchalar kiritildi.

Oʻzining ulkan hajmi va koʻplab muammolariga qaramay, uchinchi avlod mashinalarida OS/360 va shunga oʻxshash boshqa operatsion tizimlar koʻpchilik isteʼmolchilar ehtiyojlarini qondirdi. Operatsion tizimlarning ushbu avlodining eng muhim yutugʻi multidasturlashni amalga oshira olishida edi.
Multidasturlash — bir protsessorda bir nechta dasturlar navbatma-navbat bajariladigan hisoblash jarayonini tashkil qilish usulidir. Bitta dastur kiritish-chiqarish operatsiyasini bajarayotganda, protsessor dasturning ketma-ket bajarilishida boʻlgani kabi (bitta dasturli rejim) boʻsh turmaydi, balki boshqa dastur (koʻp dasturli rejim)ni bajaradi. Bunday holda, har bir dastur boʻlim deb ataladigan oʻz operativ xotirasiga yuklanadi.

Yana bir yangilik paydo boʻldi — spuling (spooling). Oʻsha paytda spuling hisoblash jarayonini tashkil qilish usuli sifatida aniqlangan, unga muvofiq vazifalar perfokartalardan diskka hisoblash markazida paydo boʻlgan tezlikda oʻqiladi va keyingi vazifa tugagach, diskdan yangi vazifa boʻshatilgan boʻlimga yuklandi. Partiyali ishlov berish tizimlarini multidasturlash orqali amalga oshirish bilan bir qatorda yangi turdagi operatsion tizim — vaqtni taqsimlash tizimlari paydo boʻldi.

Toʻrtinchi davr (1980-yildan buyon)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Operatsion tizimlar evolyutsiyasining toʻrtinchi davri yirik integral mikrosxemalarning (YIM) paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Bu yillarda integratsiya darajasining keskin oʻsishi va mikrosxemalarning narxining pasayishi kuzatildi. Kompyuter hamma uchun mavjud boʻldi va shaxsiy kompyuterlar davri boshlandi. Arxitektura nuqtayi nazaridan shaxsiy kompyuterlar PDP-11 kabi mini-kompyuterlar sinfidan hech qanday farq qilmadi, lekin ularning narxi sezilarli darajada farq qildi. Agar mini-kompyuter korxona yoki universitet boʻlimiga oʻz shaxsiy kompyuteriga ega boʻlish imkoniyatini yaratgan boʻlsa, shaxsiy kompyuter har bir inson uchun imkoniyat yaratdi.

Kompyuterlar oddiy odamlar tomonidan keng qoʻllanila boshlandi, bu esa „doʻstona“ dasturiy taʼminotni ishlab chiqishni talab qildi.

Operatsion tizimlar bozorida ikkita tizim: MS-DOS va UNIX ustunlik qildi. Yagona dasturli, bir foydalanuvchili operatsion tizim MS-DOS Intel 8088 mikroprotsessorlari, keyin esa 80286, 80386 va 80486 asosidagi kompyuterlar uchun keng qoʻllanilgan. Koʻp dasturli koʻp foydalanuvchili UNIX operatsion tizimi Inteldan tashqarida, ayniqsa yuqori unumdor RISC protsessorlariga asoslangan.

80-yillarning oʻrtalarida tarmoq yoki taqsimlangan operatsion tizimlar nazorati ostida ishlaydigan shaxsiy kompyuter tarmoqlari jadal rivojlana boshladi.

Tarmoq operatsion tizimlarida foydalanuvchilar boshqa kompyuterlar mavjudligidan xabardor boʻlishlari va uning resurslaridan, birinchi navbatda, fayllardan foydalanish uchun boshqa kompyuterga kirishlari talab etiladi. Tarmoqdagi har bir mashina oʻzining mahalliy operatsion tizimini boshqaradi, bu kompyuterning tarmoqda ishlashini taʼminlaydigan qoʻshimcha vositalar mavjudligi bilan mustaqil kompyuterning operatsion tizimidan farq qiladi. Tarmoq operatsion tizimi bir protsessorli kompyuterning operatsion tizimidan tubdan farq qilmaydi. U, albatta, tarmoq interfeysi qurilmalari uchun dasturiy taʼminotni qoʻllab-quvvatlashni (tarmoq adapteri drayveri), shuningdek, tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga masofadan kirish vositalarini va masofaviy fayllarga kirish uchun asboblarni oʻz ichiga oladi, ammo bu qoʻshimchalar operatsion tizimning oʻzi tuzilishini sezilarli darajada oʻzgartirmaydi.

Operatsion tizimlarning yoyilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Unix[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNIX operatsion tizimining tarixi 1969-yilga borib taqaladi, oʻshanda AT&Tʼdagi Bell Labs tadqiqot loyihasi doirasida umumiy maqsadli vaqtni taqsimlovchi kichik operatsion tizim ishlab chiqilgan boʻlib, u ancha samarali ekanligi isbotlangan. 1976-yilda Bell Labs ushbu tizimning oltinchi nashrini chiqardi, u keng tarqalgan V6 nomi bilan tanilgan va universitetlarga bepul tarqatilgan. 3 yildan soʻng yettinchi versiya (V7) chiqdi. Bu keng tarqalgan tarqatish uchun birinchi versiya edi (asosan universitetlar va tadqiqot laboratoriyalarida) va UNIXʼning koʻpgina keyingi versiyalari uchun asos boʻlib xizmat qildi. Universitetlarga 100 dollarga, qolganlarga esa 21 000 dollarga taklif qilingan.

V7ʼning chiqarilishi bilan AT&T UNIX Support Group (USG)ni yaratdi, keyinchalik u UNIX System Laboratories (USL)ga aylandi. Guruhning vazifasi UNIXʼni tijorat mahsuloti sifatida „targʻib qilish“ edi. Bell Labs ham, USG ham turli yoʻnalishlar uchun tizimni rivojlantirishda davom etdi. USLʼning System III va System V versiyalari keng tarqaldi va zamonaviy tizimlarning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi.

1992-yilda AT&T barcha UNIX tizimlarini Novell kompaniyasiga sotdi, u UnixWare deb nomlangan tizim asosida V tizimni ishlab chiqdi, u unchalik mashhur boʻlmagan (Hozirda UnixWare tizimi Novell tomonidan Santa Crouze Operation kompaniyasiga sotilgan va SCO UnixWare deb ataladi).

UNIXʼning aksariyat versiyalari maʼlum darajada AT&T dasturiy taʼminotiga asoslanganligi sababli, Novell UNIX sotuvchi boshqa sotuvchilardan ham royalti oladi (Sun Microsystems oʻrniga bir martalik katta toʻlovni amalga oshirgan).

Berkley UNIX operatsion tizimi 1977-yilda Berklidagi Kaliforniya universitetining Kompyuter tizimlari tadqiqot guruhi (CSRG) AT&T dan V6 manba kodini litsenziyalaganida tuzilgan. Ushbu guruh tomonidan chiqarilgan versiyalar qisqacha BSD (Berkley Software Distribution) deb nomlangan. Ularning chiqarilishi 1977-yilda PDP-11 mashinasi uchun 1BSD versiyasi bilan boshlandi va 1993-yilda 4.4BSD versiyasi bilan yakunlandi. BSD AT&Tʼning UNIX variantiga asoslanganligi sababli undan foydalanish uchun AT&T litsenziyasi talab qilingan.

Hukumat laboratoriyalari va korxonalar uchun asl AT&T litsenziyalari har doim qimmat boʻlgan. Ular dastlab universitetlar uchun arzon edi, biroq UNIX tijoriy jihatdan qabul qilinishi bilan narx tez koʻtarildi. Oxir-oqibat, Berkli AT&T kodini BSDʼdan olib tashlashga qaror qildi. Ish uzoq, zerikarli va mashaqqatli edi. U tugashiga biroz vaqt qolganida universitet operatsion tizimlarni tadqiq qilish uchun mablagʻni yoʻqotdi va Hisoblash tizimlarini oʻrganish guruhi (CSRG) tarqatib yuborildi.

Tarqalishidan oldin Study Group oʻzining AT&T boʻlmagan ikkinchi darsligini Net/2ʼni chiqardi. Baʼzi kompaniyalar va birinchi navbatda — BSDI (Berkley Software Design, Inc.) ushbu versiyani asos qilib oldi, uni toʻldirdi va uni arzon va ayni paytda ishonchli UNIX dasturi sifatida sotishni boshladi. Shu bilan birga, AT&T va Berkley sudga daʼvo qilishdi: AT&T mualliflik huquqini buzganlik uchun, Berkeley esa shartnoma shartlariga rioya qilmaslik (xususan, kelishilgan kreditni berishdan bosh tortish uchun). Shu bilan birga, AT&T rahbarlari BSDIʼni Net/2 dan oʻz mahsuloti uchun asos sifatida foydalanganligi uchun sudga berishdi.

1994-yil fevral oyida Novell (oʻsha paytgacha AT&Tʼdan UNIXʼni sotib olgan) va Kaliforniya universiteti bir-biriga qarshi daʼvolarini qaytarib olishga kelishib oldilar. BSDI ishi ham tezda hal qilindi. Tafsilotlar ommaga eʼlon qilinmadi, ammo universitet Net/2 versiyasini sotishni toʻxtatdi va yanada yetuk dasturiy taʼminot toʻplamini eʼlon qildi, 4.4BSD-Lite Novell va Kaliforniya universiteti ushbu paketni erkin sotishga baraka berdilar. BSDI oʻzining 4.4BSD-Lite mahsulotini 1995-yil oʻrtalariga qadar qayta tashkil etish rejalarini eʼlon qildi (OʼReilly & Associates 4.4BSD qoʻllanmalari va 4.4BSD-Lite manba (yuklab boʻlmaydigan) CD-ROMʼni juda mos narxda sotadi.

1980-yillarda bir nechta ish stantsiyalari ishlab chiqaruvchilari UNIXʼning oʻz versiyalarini ishlab chiqishga kirishdilar. Odatda, firma AT&T yoki BSD tizimining versiyalaridan birini oladi va uni oʻzida ishlab chiqishda davom etadi. Baʼzi firmalar biron bir variantga yopishib olishni xohlamadilar va ikkala versiyaning xususiyatlariga ega boʻlgan duragaylarni ishlab chiqdilar.

Xaos davom etar ekan, turli standartlar tarafdorlari UNIX versiyalarining tarqalishini cheklash uchun kampaniya boshladilar. Toʻsatdan koʻplab UNIX standartlari paydo boʻldi, ularning har biri bir nechta sotuvchilarning zaif koalitsiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. UNIXʼning mavjud versiyalarini kodlash oʻrniga, bu standartlar bozorga tobora koʻproq operatsion tizimlarni chiqardi. DEC standart foydasiga UNIX versiyasini ishlab chiqishni toʻxtatgan yagona yirik sotuvchidir. (X/Open Konsortsiumining joriy Unified UNIX Spetsifikatsiyasi, Spec 1170, dastlab taxminan 1170 APIni oʻz ichiga olgan. Spec 1170 barcha yirik UNIX operatsion tizim ishlab chiqaruvchilari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi)^[5].

Linux[tahrir | manbasini tahrirlash]

Linux operatsion tizimi 1991-yilda tuzilgan va rasmiy ravishda 1994-yilda Linus Torvalds tomonidan chiqarilgan.

Linux yagona mashhur hobbi operatsion tizim hisoblanadi (Torvalds uni bitiruv malakaviy ishi sifatida yozgan).

Ushbu operatsion tizim butun dunyo boʻylab dasturchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi, ishlab chiqilgan va toʻldirilgan. Linux yagona bepul (toʻliq bepul) operatsion tizimdir.

Koʻp vazifali koʻp foydalanuvchili 32-bitli Linux tizimining kelib chiqishi UNIX universal operatsion tizimlari sinfidan keladi.

Linux uchun muhim rivojlanish foydalanuvchilarga qulay qobiqlarning paydo boʻlishidir. Tanish ish stoli va Windows piktogrammalarining kombinatsiyasi va Linux yadrosining kuchi darhol ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilarning eʼtiborini tortdi. 1999-yilda eng yirik kompyuterlar yetkazib beruvchilaridan biri oʻz tizimlariga oʻrnatish uchun Linuxni tanladi. Oʻsha yili taniqli Corel korporatsiyasi Linuxʼning birinchi tijorat versiyasini — original oʻrnatish tizimiga ega kompilyatsiya qilingan tarqatish paketini chiqardi, buning natijasida Linuxʼga kompyuterni joriy qilish jarayoni juda soddalashtirildi.

Hozirgi vaqtda Linux nafaqat serverlarga, balki tayyor shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarga oʻrnatilmoqda. 2000-yilda OS tarafdorlari Windowsʼning ustiga oʻrnatish uchun moʻljallangan Linux versiyasini chiqardilar.

OS/2[tahrir | manbasini tahrirlash]

OS/2 operatsion tizimi IBM va Microsoft oʻrtasida qoʻshma loyiha sifatida 1984-yilda boshlangan. Keyinchalik, loyiha bekor qilindi va Microsoft oʻzining OS/2 versiyasini Windows NTʼga oʻzgartirdi. OS/2ʼning oʻzi esa IBMda ishlab chiqilishda davom etdi.
OS/2 dastlab MS-DOS oʻrnini bosuvchi sifatida ishlab chiqilgan. Yangi operatsion tizimni ishlab chiqish ortidagi tushunchalar istiqbolli edi: OS/2 koʻp vazifalikni, virtual xotirani, grafik foydalanuvchi interfeysini qoʻllab-quvvatlaydi va DOS ilovalarini ishga tushiradi. Biroq, bu rejalarning aksariyatini amalga oshirib boʻlmadi.

1987-yilda chiqarilgan OS/2 1.0ʼning birinchi versiyasi koʻp vazifali tizim uchun zarur boʻlgan koʻpgina funksiyalarni oʻz ichiga olgan. Biroq, u grafik qobiqga ega emas edi va koʻplab mashhur printerlar va boshqa qurilmalar uchun drayverlarga ham ega emas edi. Bundan tashqari, u kompyuter resurslariga juda talabchan edi; DOS-ilovalarning bajarilishi va oʻzaro taʼsirini juda sekin amalga oshirar, baʼzan esa umuman amalga oshirmas edi; foydalanuvchi bir vaqtning oʻzida faqat bitta dastur bilan ishlashi mumkin edi, qolgan jarayonlar fonda bajarilgan.

Har bir yangi versiya bilan OS/2 yanada yaxshilandi. OS/2 v2.00 1992-yilda allaqachon birinchi versiyaning asosiy kamchiliklari bartaraf etildi. Bu shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi mavjud va ishlaydigan 32 bitli operatsion tizim boʻlib, OS bozorida shubhasiz unga eʼtibor kuchaydi. Buning ortidan OS/2ʼning juda muvaffaqiyatli tarmoq versiyalari (masalan, Warp 3, Warp Connect, Warp 4) chiqarildi. Shu paytdan boshlab, OS/2ʼga oʻxshash tarmoqlar bilan ishlovchi operatsion tizimlar ishlab chiqila boshlandi^[6].

Windows[tahrir | manbasini tahrirlash]

Windows operatsion tizining birinchi versiyasi 1985-yilda eʼtiborga olinmasdan chiqdi. 1992-yilda chiqarilgan Windows 3.0 katta mashhurlikka erishdi. Ikki yil oʻtgach, 3.1 va 3.11 versiyalari paydo boʻldi (oxirgisi toʻliq multimedia qoʻllab-quvvatlashi va mahalliy tarmoqda ishlash kabi muhim elementni oʻz ichiga olgan — shuning uchun u Windows For Workgroups nomini oldi). Windows allaqachon kompyuterda mavjud boʻlgan DOSʼning ustiga oʻrnatildi va faqat uning imkoniyatlarini kengaytirdi. Aslida, bu shunchaki grafik qobiq boʻlib, kompyuterda oʻrnatilgan MS-DOS toʻplamiga oʻrnatiladi.

Koʻp vazifalilikning paydo boʻlishi bir vaqtning oʻzida ishga tushirilgan ilovalar soni ikki yoki uchta bilan cheklangan boʻlsa-da, oz miqdordagi tezkor xotira (RAM)ni ishga tushirishga ruxsat bermagan. 640 KB toʻsiq yoʻqoldi va kompyuter unga oʻrnatilgan barcha operativ xotiradan foydalana oldi.

Windows oʻzining noyob beqarorligi, tez-tez „qotib qolishi“ va koʻp sonli xatolar bilan ajralib turardi. Bu Windowsʼdagi dasturlarning operativ xotira va protsessor quvvatining boʻlinishi sodir boʻlgan umumiy makonda yashashi kerakligi bilan bogʻliq edi.

32-bitli Windows NT, bozorga 1993-yilda chiqqan birinchi versiyasi va oxirgisi 1998-yilda, boshidanoq asosan ish uchun moʻljallangan oʻta barqaror, ishonchli tizim sifatida tuzilgan edi.

1997-yil oxirida Microsoft Windows 98ʼning ishlab chiqarishdan oldingi nusxalarini yuz minglab beta testerlarga tarqatdi.

Windows 2000 1999-yilda chiqarilgan. Yangi operatsion tizim nafaqat “korporativ” bozor uchun, balki uy kompyuterlarida ham oʻrnashish uchun standart boʻlishi kerak edi. Biroq, kompyuter resurslariga boʻlgan yuqori talablar baʼzi uy foydalanuvchilarini yangi tizimdan uzoqlashtirdi. Aynan shu kamchiliklar, shuningdek, Windows 2000ʼda “oʻyin rejimi”ni qoʻllab-quvvatlash, tuzatishlar va yaxshilanishlardan keyin ham idealdan uzoq boʻlganligi, Microsoftʼni Windows 2000ʼni “yagona, universal operatsion tizim” qilish gʻoyasidan voz kechishga majbur qildi.

Windows XP 2001-yilning yozida paydo boʻldi. Bu operatsion tizim “korporativ” operatsion tizim yaʼni Windows XP Server hamda “uy” Windows XP Professional, Windows XP Home naqllari chiqarilgan edi.

2004-yil oʻrtalarida Microsoft baʼzi muhim xususiyatlarni olib tashlagan holda Longhorn (Windows Vista tizimining xomaki naqli) operatsion tizimini qayta ishlab chiqishga qaror qildi. Ushbu ishning natijasi 2007-yil boshida Windows Vista operatsion tizimining chiqarilishi edi. Ushbu tizim ekspertlar va foydalanuvchilarning aralash bahosini oldi. Windows Vistaʼning chiqarilishidan keyingi ikki yil ichida foydalanuvchilarning faqat kichik bir qismi unga oʻtdi va eng mashhuri vaqt sinovidan oʻtgan Windows XP edi.

2007-yil 30-yanvarda (oddiy foydalanuvchilar uchun) yangi operatsion tizim Windows Vista paydo boʻldi. Chiqarilganidan beri Vista juda koʻp tanqidlarga uchradi. Windows Vista texnologiya versiyasi boʻlib, texnologiyalarni faollashtirish uchun mustahkam poydevor boʻlishni maqsad qilgan, ularning aksariyati foydalanuvchiga darhol koʻrinmaydigan tizim funksiyalari bilan bogʻliq.

Windows 7 — Microsoft kompaniyasining operatsion tizimlaridan boʻlib, u Windows XP va Windows Vista oʻrnini egallagan va 2009-yil 22-oktyabrda chiqarilgan. Windows 7ʼni ishlab chiqish rasmiy ravishda Windows Vista 2006-yil oxirida chiqarilgandan soʻng darhol boshlandi, biroq baʼzi gʻoyalar Longhorn loyihasida belgilandi, uning ustida ish 2001-yilda Windows XP operatsion tizimi chiqarilgandan keyin boshlangan. Dastlab Longhorn bir qator fundamental yangiliklarni amalga oshirishni rejalashtirgan edi, ammo ushbu loyiha ustidagi uch yillik ishdan so’ng, ishlab chiquvchilar to’liq ish tizimini yaratishga muvaffaq boʻlishmadi. Longhornning chiqish sanalari doimo orqaga surildi va loyihani saqlab qolish uchun keskin choralar ko’rish kerak edi^[7].

Windows 8 — Windows NT oilasiga mansub operatsion tizim boʻlib, Windows 7 dan keyingi qatorda turadi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Yadro versiyasi 6.2. U 2012-yil 26-oktabrda sotuvga chiqdi. 2020-yil dekabr holatiga koʻra, Windows 8 operatsion tizimining dunyoda Internetga kirish uchun foydalaniladigan operatsion tizimining ulushi 1,4% ni tashkil etdi va Linuxdan keyin yettinchi oʻrinda turadi. Server versiyasi Windows Server 2012 2013-yil iyul holatiga koʻra 100 million litsenziya sotilgan. Microsoft 2016-yil 12-yanvarda Windows 8 tizimini qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatdi.

Windows 8.1 — Microsoft korporatsiyasi tomonidan 17-oktyabr 2013-yilda ishlab chiqarilgan Windows NT oilasining operatsion tizimi boʻlib, Windows 8 dan keyin chiqarildi. Ish stantsiyalari, shaxsiy kompyuterlar va portativ qurilmalar uchun moʻljallangan; server vazifalarini hal qilish uchun moʻljallangan versiya Windows Server 2012 R2 hisoblanadi. Windows 8 bilan taqqoslaganda, u grafik interfeys bilan ishlashda bir qator yangilanishlar va oʻzgarishlarga ega. Windows 8.1, xuddi Windows 8 kabi, sensorli kompyuterlarga qaratilgan, ammo uni klassik shaxsiy kompyuterlarda ishlatish imkoniyatini istisno qilmaydi.

Windows 10 — bu Windows NT oilasi doirasida Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiy kompyuter hamda ish stantsiyalari uchun operatsion tizimdir. Windows 8.1 dan keyin tizim 9 ni chetlab oʻtib, 10 raqamini oldi. Windows 10 ning server naqllari Windows Server 2016 va Windows Server 2019 deb nomlanadi.

Tizim shaxsiy kompyuterlar, planshetlar, smartfonlar, Xbox One konsollari va boshqalar kabi turli xil qurilmalar uchun yagona tizimga aylanishi moʻljallangan. Yagona ishlab chiqish platformasi va barcha qoʻllab-quvvatlanadigan qurilmalarga mos keluvchi universal ilovalarning yagona doʻkoni mavjud.

Windows 11 — Windows 10 operatsion tizimining davomchisi hisoblanib, Microsoft tomonidan Windows NT oilasiga mansub boʻlgan shaxsiy kompyuterlar uchun operatsion tizimdir. Uning ilk taqdimoti 2021-yil 24-iyunda boʻlib oʻtdi. Windows 11 2021-yil 5-oktyabrda Windows 10 bilan ishlaydigan muvofiq qurilmalar uchun Windows Update orqali bepul yangilanish sifatida chiqarildi.

Mac OS[tahrir | manbasini tahrirlash]

Apple Macintosh shaxsiy kompyuterining evolyutsion tarixi 1976-yilda Stiv Jobs va Stiv Voznyak 48 kb operativ xotira va MOS 6502 protsessor bilan jihozlangan birinchi Apple kompaniyasini qurganlarida boshlangan. Applening ilk modellarida SOS (Sophisticated Operating System) va DOS-3 kabi oddiy konsol operatsion tizimlari ishlatilgan. 1984-yil aprel oyida Apple kompyuterini bozorga chiqargandan soʻng kompaniya oʻzining birinchi operatsion tizimini grafik qobiqli interfeysga ega boʻlgan MacOS 1.0 deb nomlangan ishlab chiqish va tijoratlashtirishga muvaffaq boʻldi.

1985-yilning yanvarida ilk bor taqdim etilgan platforma haqiqiy sensatsiyaga aylandi, chunki shu paytgacha hech bir kompaniya bunday ixcham, ishonchli va ishlatish uchun qulay tizim yarata olmagan edi. MacOS 1.0 ish maydoni toʻrtta ochiladigan tizim menyusi toʻplamini oʻz ichiga olgan vazifalar panelini, diskdan oʻchiriladigan obyektlar uchun savatcha va foydalanuvchiga kataloglar va fayl obyektlari bian turli operatsiyalarni bajarishga imkon beruvchi “Macintosh Finder” deb nomlangan fayl boshqaruvchisini oʻz ichiga olgan. Ish stolida tizim diskiga va boshqaruv paneliga yorliqlar mavjud boʻlib, ularda onlayn yordam tizimi va operatsion muhitni sozlash elementlari mavjud boʻlib, operator bu yerda ishga tushiriladigan papkalar va dasturlar uchun piktogrammalarni mustaqil ravishda joylashtirishi mumkin edi. MacOS 1.0 sichqoncha yordamida boshqarildi.

1986-yil 26-noyabrda Apple Apple II seriyali kompyuterlar uchun macOS 1.0 versiyasi asosida ishlab chiqilgan va Apple II Desktop deb nomlangan grafik oyna oynasi qobigʻining chiqarilishini e’lon qildi. Ushbu oyna muhiti MacOSʼning birinchi versiyasidan katta farqlarni oʻz ichiga olmaydi, faqat ishlab chiquvchilar Macintosh Finderʼni oddiyroq fayl boshqaruvchisi “Selector” bilan almashtirdilar, bu esa disklarda saqlangan maʼlumotlar bilan elementar operatsiyalarni bajarish va turli dasturlarni ishga tushirish imkonini berdi. Oynalarni ochish va yopish protseduralari endi animatsiya effektlari bilan birga boʻldi, bu esa tizim interfeysidan foydalanishni yanada yoqimli qildi. Apple II Desktop dasturiy taʼminot toʻplami mustaqil operatsion tizim emas edi, bu shunchaki foydalanuvchilarga shaxsiy kompyuter disklari tarkibi bilan yanada qulayroq ishlash imkonini beruvchi qulay grafik plagin (ustqurilma) edi.

Keyinchalik, Apple IIGS seriyali kompyuterining paydo boʻlishi bilan ushbu kompyuter tomonidan ishlatiladigan operatsion tizim uchun grafik interfeysni yaxshilashga obyektiv ehtiyoj paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, Apple bozorga GS/OS System 6.0.1 deb nomlanuvchi yangi macOS ilovasini chiqardi.

MacOSʼning joriy versiyasi X deb belgilangan va 2001-yil oxirida omma eʼtiboriga havola etilgan. MacOS Xʼda ishlash uchun moʻljallangan eng keng dasturiy taʼminot toʻplami mavjud va platformaning oʻzi hayratlanarli darajada sezgir, samarali va ishonchliligi bilan ajralib turadi.

Mobil operatsion tizimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi vaqtda foydalanuvchilarning qiziqishini turli xil operatsion tizimlarda ishlaydigan smartfonlar jalb qilmoqda: Windows Phone, Boda, iOS shular jumlasidandir. Ulardan eng mashhurlari iOS va Android boʻlib turibdi.

IOS — bu Amerikaning Apple kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan Linux yadrosiga asoslangan mobil operatsion tizimdir. U dastlab 2007-yilda iPhone va iPod Touch uchun chiqarilgan. Hozirda u barcha Apple qurilmalariga oʻrnatilgan. Mobil Safari brauzeri, vizual ovozli pochta, virtual klaviatura kabi yangiliklar iOSʼni smartfonlar uchun eng mashhur tizimlardan biriga aylantirdi.

Android eng dinamik rivojlanayotgan tizim boʻlib, smartfonlar (dastlab kommunikatorlar uchun) uchun ishlab chiqilgan. Bu sensorli ekranga qaratilgan statsionar shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarda ishlatiladigan shunga oʻxshash Windows va Linux tizimlarining soddalashtirilgan versiyasidir. Android platformasi operatsion tizim, dasturiy interfeys va kuchli ilovalarni oʻz ichiga oladi.

Chrome OS kichik netbuklardan tortib to toʻliq oʻlchamli ish stollarigacha boʻlgan qurilmalar uchun operatsion tizim sifatida sotiladi va x86 hamda ARM protsessor arxitekturasini qoʻllab-quvvatlaydi.

Yangi Google Chrome OS optimallashtirilgan Linux yadrosiga asoslangan ochiq manba hisoblanadi va Chrome brauzeri tomonidan boshqariladi. Asosiy xususiyat veb-ilovalarning oddiy operatsion tizim funksiyalaridan ustunligidadir. Bunda asosiy rol brauzerga yuklangan.

Yangi mahsulotni yaratish strategiyasi Internetga kirish uchun foydalaniladigan shaxsiy kompyuterning apparat resurslariga mos kelmaydigan arxitekturani nazarda tutadi.

Tizim tomonidan ishga tushirilgan barcha ilovalar veb-xizmatlardir. Aslida, kompyuterda sodir boʻladigan barcha harakatlar Internetda amalga oshiriladi, shu bois hech qanday oflayn ilovalarni oʻrnatishga hojat yoʻq. Shu munosabat bilan, Chrome OSʼda ishlash kompyuterning kuchli resurslarga ega boʻlishini talab qilmaydi, barcha jarayonlar kompyuterning oʻzida emas, balki tegishli xizmatlarning serverlarida ishga tushiriladi^[8]. Biroq bu tizim internet bilan muammosi bor foydalanuvchilarda muammo tugʻdirishi mumkin.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ History and Evolution of Operating Systems // URL: http://lloogg.com/history-and-evolution-of-operating-systems
↑ P. Brinch Hansen, The evolution of operating systems. In Classic Operating Systems: From Batch Processing to Distributed Systems, P. Brinch Hansen, Ed. Copyright (c) 2000, Springer-Verlag, New York.
↑ Operatsionnie sistemi vichislitelnix mashin // bourbai [2019]. URL: http://bourabai.ru/os/lecture01.htm
↑ Operatsionnie sistemi meynfreymov // Lawbooks [2019]. Data izmeneniya: 05.04.2015. URL: https://lawbooks.news/windows_952/operatsionnyie-sistemyi-meynfreymov-66259.html
↑ Istoriya razvitiya UNIX // Vanderboot [2019]. Data izmeneniya: 04.12.2014. URL: http://www.vanderboot.ru/soft/unix.php
↑ История развития операционной системы OS/2 // Refdb. URL: https://refdb.ru/look/2495394-p2.html
↑ ИСТОРИЯ WINDOWS. // Компьютер для чайников [2015–2019]. URL: https://www.pc-school.ru/istoriya-windows/ Arxivlandi 2021-11-17 Wayback Machine saytida.
↑ Эволюция операционных систем или как это было и как будет // habr [2006–2019]. URL: https://habr.com/ru/sandbox/63209/

Источник

Fayllarni boshqarish uchun fayllarni boshqarish tizimi tuziladi. Faylli tizim, bu uning dasturiy ta’minotiga mos keluvchi maxsus instruksiyalar majmui bo’lib, u fayllarni tuzish, yo’qotish, tashkil etish, o’kish, yozish, faylli axborotlarni modifikasiya qilish va siljitish, shuningdek fayllarga kirishni boshqarish va resurslarni boshqarishga javob beradi.

Faylli tizim— bu operatsion tizimning qismi bo’lib, uning vazifasi foydalanuvchiga diskda saqlanayotgan berilganlar bilan ishlash uchun qulay interfeysni yaratish, va faylllardan bir nechta foydalanuvchilar va jarayonlarda birgalikda foydalanishini ta’minlashdan iborat.

FAT (File Allocation Table – fayllarni joylashtirish jadvali) fayl tizimi.

Bu fayl tizimining turli OT larda ishlaydigan, turli vеrsiyalari mavjuddir: FAT, FAT 12, FAT 16, super FAT va x.k.lar. FAT fayl tizimni (ko’pincha FAT 16 faraz qilinadi), katta qo’shimcha sarf xarajatlar bo’lgani uchun, 511 Mbaytdan o’lchamlari katta bo’lgan tomlar (disklar) uchun ishlatish tavsiya etilmaydi. FAT o’zida Oddiy fayl tizimni ifodalab katta bo’lmagan disklar va oddiy kataloglar tuzilishi uchun ishlab chiqilgan.

FAT32 fayllar tizimi.

Kirish chiqish operasiyalarni barchasini tezligi va unumdorligini oshirib, u qattiq disklarga optimal kirishini ta’minlaydi. Hajmi 2 Gbayt dan oshiq bo’lgan tomlarni ishlatish uchun mo’ljallangan fayl tizimning takomillashgan versiyasini FAT32 namoyon qiladi.

FAT32 fayl tizimning mikoniyatlari FAT 16 fayl tizimning imkoniyatlaridan ancha oshiq.

FAT fayl tizimni avvalgi ish bajarishlariga qaraganda FAT32 fayl tizimi quyidagi ustunliklarni ta’minlaydi:

O’lchami 2 terabaytgacha bo’lgan disklarni quvvatlashini ta’minlaydi;
Disk maydoni unumliroq ishlatiladi. FAT32 maydaroq klasterlarni (o’lchamlari 8 Gbayt bo’lgan disklar uchun 4 Kbayt o’lchamli klasterlar ishlatiladi) ishlatish hisobiga FAT ga nisbatan diskli maydonni 10-15% ga ishlatish unumdorligini oshirishga imkon yaratadi, shuningdek, kompyuterni ishlatish uchun kerak bo’lgan resurslarga talabni pasaytiradi
Yuqori ishonchlik darajasini ta’minlaydi. FAT32 ildizli katalogni bir joydan ikkinchi joyga siljitish va o’z- o’zidan standart nusxasi o’rniga FAT ni zahiradagi nusxasini ishlatishga imkon yaratadi.
Dasturlarni ancha tez yuklanishi. FAT32 klasterlarining o’lchamlari kichik bo’lgani uchun, ilovalar va ularni yuklash uchun fayllar diskda optimal ravishda joylanishi mumkin.

NTFS fayl tizimi

NTFS (New Technology File System –yangi tеxnologiya fayl tizimi) fayl tizimi nomida yangi so’zi mavjuddir. haqiqatda, NTFS fayl tizimi, taniqli FAT 16 (vahatto FAT 32)ga nisbatan sеzilarli mukammalliklar va o’zgarishlarni o’z ichiga olgan.

NTFS ni loyihalashda alohida diqqatni ishonchlilikka, katalog va fayllarga murojaatni chеgaralash mеxanizmiga, kеngaytirilgan funktsionallikka , katta xajmdagi disklarni qo’llashga va x.k.larga qaratildi. Bu tizim OS/2 V.3 doirasida ishlab chiqila boshladi, shuning uchun ham u HPFS fayl tizimi ko’pgina qiziqarli xususiyatlarini olgan.

NTFS fayl tizimi asosiy imkoniyatlari.

Ishonchlilik. Yuqori unumdorlikka ega bo’lgan va birgalikda foydalanish tizimlari, yuqori ishonchlilikka ega bo’lishi kеrak. Bu esa NTFS tizimining eng muhim elеmеntidan iboratdir. NTFS tizimi, o’z-o’zini tiklashning ma’lum vositalariga ega.

Fayl va kataloglarga murojaat chеgaralari. NTFS fayl tizimi Windows NT OTi xavfsizlik ob’еkt modеlini qo’llaydi va hamma tom, katalog va fayllarga mustaqil ob’еkt sifatida haraydi. NTFS tizimi xavfsizlikni fayl va kataloglar darajasida ta’minlaydi.

Kеngaytirilgan funktsionallik. NTFS tizimi mumkin bo’lgan kеngaytirish hisobga olinib loyihalashtirilgan. Unda ko’pgina qo’shimcha imkoniyatlar aks ettirilganyuqori darajada buzilishlarga hat’iylik, boshqa fayl tizimlari emulyatsiyasi, kuchli xavfsizlik modеli, ma’lumotlar ohimiga parallеl ishlov bеrish va fayl atributlarini yaratish (foydalanuvchi bеlgilaydigan).

Faqat NTFS fayl tizim tomonidan bugungi kunda ta’minlanadigan ba’zi bir imkoniyalar:

FAT ga qaraganda, NTFS keng diapazon yechimlarni ta’minlaydi, bu esa muayyan fayllar va kataloglar uchun yechimlarni alohida o’rnatishga imkon beradi. Bu qaysi foydalanuvchi va guruhlar faylga yoki papkaga kirishiga ega va kirish turini ko’rsatishga imkon yaratadi.
Ma’lumotlarni tiklash uchun o’rnatilgan vositalar; shuning uchun, NTFS tomida foydalanuvchi diskni tiklash dasturini qachon yurgizish kerakligi juda kamdan kam uchraydigan holat.

Источник